یک: چهار گفتار
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای چهار سخنرانی مهم و کلیدی دارد که طبق فرمودۀ خودشان، اساس و لُبّ تحلیل‌ها و دیدگاههای خویش در تحلیل قیام عاشورا را در این چهار سخنرانی به طور خلاصه و چکیده ارائه نموده است. کتاب «چهار گفتار» محصول تدوین این چهار سخنرانی است. ایشان در این گفتارها، به تحلیل قیام اباعبدالله علیه‌السلام با رویکرد اجتماعی پرداخته است. وجه اشتراک این گفتارها اینست که واقعۀ عاشورا را به‌عنوان یک منبع معرفتی برای امروزِ انقلاب اسلامی مورد توجه قرار داده و به‌گونه‌ای به تفسیر «کلّ یومٍ عاشورا و کلّ أرضٍ کربلا» پرداخته است. ایشان در این چهار گفتار تلاش کرده است تا با تحلیل این واقعۀ تاریخیِ مهم و عبرت‌گیری از آن، اولاً از تکرار مجدد فاجعۀ عاشورا در جهان معاصر ممانعت کرده و ثانیاً درس‌هایی برای حرکت روبه‌جلوی امت اسلامی ارائه کند. در این کتاب از طرفی با تحلیل‌های عمیق و دقیق تاریخی مواجه هستیم و از سوی دیگر با نکات نابی که برای امروزمان ثمربخش هستند. در گفتار اول به این پرسش میپردازد که «چرا جامعه اسلامی پس از 50 سال از رحلت پیامبر(ص) از لحاظ اخلاقی به چنان وضع فجیع و منحطّی دچار شد که فاجعۀ عاشورا را رقم زد؟!» و تلاش میکند ابعاد اخلاقی و اجتماعی این پرسش را واکاوی نماید. در گفتار دوم به تحلیل «هدف اباعبدالله علیه‌السلام از قیام» و نسبت این هدف با «نتیجه‌ی قیام» پرداخته و دیدگاههای مختلف و حتی مشهورِ ناصحیح را نقد کرده است. ایشان در گفتار سوم بر اساس تحلیل کلانِ جامعه‌شناختی که از قیام عاشورا ارائه میدهد، «نقشِ خواصِّ جبهه‌ی حق در شکلگیری فاجعۀ عاشورا» را تبیین مینماید تا عبرتی باشد برای امروزِ انقلاب اسلامی. نهایتاً در گفتار چهارم با ارائه تحلیلی از قیام عاشورا در امتداد انقلاب اجتماعیِ نبوی، از منظری دیگر به تبیین چراییِ شکل‌گیریِ فاجعه کربلا میپردازد.
دو: دو امام مجاهد
کتاب دو امام مجاهد محصول شش گفتار از آیت‌الله خامنه‌ای است که در سال‌های 51 و 52 ایراد شده است. انتشارات انقلاب اسلامی این شش گفتار را با توجه به هم‌آهنگی و رهیافت واحدِ حاکم بر آنها و از آنجا که در یک جهت و با یک رویکرد به تحلیل سیرۀ مبارزاتی و سیاسیِ امام مجتبی و امام حسین (علیهما السلام) پرداخته‌اند، در قالب یک اثر تنظیم و ارائه نموده است. این کتاب از معدود آثاری است که «تحلیل کلان تاریخ» را با «بیان جزئیات و مستندات تاریخی» همراه کرده است. آیت‌الله خامنه‌ای این روش را به کار گرفته است تا به تبیینِ این واقعیت بپردازد که: صلح امام حسن(ع) و قیام امام حسین(ع) دو چهره از یک حقیقت و دو تاکتیک متفاوت از یک استراتژی و راهبرد واحد بوده‌اند که شرایط زمانه، این تفاوت تاکتیک‌ها را اقتضا می‌کرد. ایشان در این اثر، مبتنی بر نظریۀ «انسان 250ساله» با ارائه یک رویکرد و جریان‌شناسیِ منسجم، به تحلیل سیرۀ سیاسی حسنین (علیهما السلام) پرداخته است. ایشان در این رویکرد، سیرۀ مبارزاتی حسنین (علیهما السلام) را در امتداد سیرۀ سیاسی پیامبر اعظم (صلی‌الله علیه‌وآله) و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) مشاهده کرده است.
دو گفتار ابتدایی این کتاب به تحلیل ماجرای صلح امام حسن علیه‌السلام اختصاص داشته و چهار گفتار بعدی، به تحلیل قیام اباعبدالله علیه‌السلام، البته با همان رویکردِ حاکم بر دو گفتار ابتدایی اختصاص دارد. کتاب «دو امام مجاهد» سرشار از تحلیل‌های ناب نسبت به مسائل تاریخی و منظرگاه‌های بدیع به برخی احادیث و معارف اسلامی است که علی‌رغم تکراری‌بودنِ موضوع، از چندان بداعت و عمقی برخوردار است که مخاطب را به شعف وامی‌دارد.
سه: 72 سخن عاشورایی
این کتاب گزیده‌ای از بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) دربارۀ مسائل مختلفِ مربوط به نهضت حسینی می‌باشد که از خرداد 1368 تا تیرماه 1390 در محافل و مجالس گوناگون ایراد شده است. حجم برخی از این گفتارها کوتاه و حجم برخی دیگر به اقتضای موضوع و اهمّیت، بلندتر است. ساختار کتاب براساس ترتیب زمانی صورت گرفته اما جهت بهرۀ بهتر و بیشتر خواننده، راهنمای موضوعی نیز در ابتدای کتاب ارائه شده است. گسترۀ موضوعی در عین اختصار حجم، ویژگی مهم این کتاب است. در این اثر، از زندگی و ابعاد شخصیّت اباعبدالله علیه‌السلام گرفته، تا تبیین اهداف و فلسفۀ قیام حضرتش، راهبرد عاشورا برای جهان معاصر، جایگاه برجستۀ زنان در این صحنۀ پرشکوه تاریخی و به‌خصوص حضرت زینب سلام‌الله‌علیها و نقش امام سجاد علیه‌السلام در حفظ و انتقال پیام عاشورا، درس‌ها و عبرت‌ها، شهید و مقام والای شهادت، عزّت و معرفت و عبودیّت در قیام امام حسین علیه‌السلام و نهایتاً نکاتی دربارۀ اهمّیت ماه محرّم و مجالس عزاداری، در این کتاب جای گرفته است. همچنین دعاهایی که ایشان در پایان مجالس عزا میکرده‌اند، در سخن پایانی آمده است.
چهار: آفتاب در مصاف
کتاب «آفتاب در مصاف» دایرةالمعارف کاملی است که هرآنچه رهبر معظّم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدّظلّه) دربارۀ وجود مقدّس اباعبدالله علیه‌السلام و تحلیل قیام عاشورا از سال 1357 تا 1390 بیان داشته را استخراج نموده و براساس ترتیب زمانی تدوین و ارائه نموده است. این اثرِ حجیم در قالب کتاب مرجع، به‌گونه‌ای سامان یافته که بتواند مبنای پژوهشِ محقّقان این حوزه قرار بگیرد. آنچنان‌که از نمایه و فهرست به دست می‌آید به‌لحاظ موضوعی، کتاب دارای شش سرفصل کلی می‌باشد: یکسری مباحث مقدماتی ذیل عنوان «کلیات» قرار میگیرند که از سوی رهبر معظّم انقلاب به‌عنوان مقدمه برای طرح مسئله‌ی اصلی ایراد شده‌اند. بخش دیگری از مباحث کتاب به مطالبی اختصاص دارد که دربارۀ شخصیت اباعبدالله علیه‌السلام فارغ از واقعۀ عاشورا سخن گفته‌اند؛ این مباحث ذیل عنوان «امام حسین علیه‌السلام» قابل طرح هستند. اما بخش مربوط به «عاشورا» قسمت عمده‌ی محتوای کتاب را به خود اختصاص داده است که تمامی مباحث مربوط به قیام عاشورا و تحلیل و بررسی ابعاد گوناگون آن را در خود جای داده است. «یاران عاشورا» بخش قابل توجه دیگری است که به تحلیل شخصیّت و رفتار اصحاب و خواصّ جبهه‌ی حق از زبان رهبر معظّم انقلاب اختصاص دارد. دقیقاً در نقطه مقابل، بخش مربوط به «دشمنان عاشورا» است که در آن، شخصیّت و رفتار و روانشناسی و آسیب‌شناسیِ افراد ویژه‌ای که در جبهه‌ی باطل شاخص بوده و مورد توجه آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفته‌اند، در این بخش بررسی شده است. نهایتاً بخش مجزّایی ذیل عنوان «زیارات و ادعیه» قابل طرح است که به دلیل اهمّیت ویژه‌ای از دیگر مباحث تفکیک شده است. در این بخش آن دسته از بیانات رهبری گنجانده میشود که به شرح و تحلیل عبارات زیارات و ادعیۀ مربوط به اباعبدالله علیه‌السلام می‌پردازند.
پنج: جاذبه‌ی حسینی
از میان مباحث کتاب مرجع «آفتاب در مصاف» مطالب قابل توجه زیادی قابل استخراج است که ممکن است در میان آن حجم گسترده مغفول واقع شوند؛ از جملۀ مهم‌ترینِ این مطالب، مباحثی است که در رابطه با حضرت زینب کبری (سلام‌الله‌علیها) و مسئله‌ی اربعین حسینی(ع) از سوی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای ارائه شده‌اند و حاوی نکات ناب و بدیعی هستند. در راستای همین دغدغه، آن دسته از بیانات رهبری که در موضوع مذکور بوده، استخراج و در قالب یک کتاب مجزّا تدوین و ارائه شده است. کتاب «جاذبه‌ی حسینی» در سه فصل «زینب کبری سلام‌الله‌علیها»، «اربعین» و «شرح فرازهایی از زیارت اربعین» و به شیوۀ تاریخی تدوین گردیده است. یعنی در هر فصل، گفتارهای مرتبط با موضوع به ترتیبّ تاریخ بیانات و با حذف مطالب غیرمرتبط و همچنین با درج تیترهای مبیّن شاکله‌ی کلّیِ بیانات و چکیده‌های محتوا ارائه گردیده است.
شش: همرزمان حسین علیه‌السلام
پس از آنکه ابعاد مختلفِ قیام اباعبدالله علیه‌السلام را خوب شناختیم، اکنون نوبت آن رسیده است که تأثیر این قیام در تاریخ پس از خود را بشناسیم و سپس جایگاه هر یک از امامان پس از اباعبدالله علیه‌السلام در امتدادبخشی به قیام عاشورا را فهم کنیم. چرا که متأسفانه برداشت غالب از سیرۀ امامانِ پس از اباعبدالله علیه‌السلام اینست که ایشان به‌لحاظ اجتماعی و سیاسی، شخصیت‌هایی –نعوذبالله- منفعل و سازشکار و گوشه‌گیر بوده‌اند که حداکثر فعالیت‌شان این بوده که بنشینند در مسجدالنبی(ص) و به تبیین معارف قرآن و عقاید دین برای مردم و تشنگان معارف الهی بپردازند! تاریخ و سیرۀ سیاسی ائمعه معصوم برای ما اینچنین معرفی شده و هیچ تحلیل جامع و واقع‌بینانه‌ای از حیات سیاسی و سیرۀ مبارزاتی ایشان نداریم تا نسبت میان فعالیت‌های ایشان با قیام عاشورا را به درستی فهم کنیم. کتاب «همرزمان حسین علیه‌السلام» درواقع در پاسخ این اشتباه بزرگ تاریخی و این دغدغه ارائه شده است. این کتاب که متن پیاده‌شدۀ ده گفتار از حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تحلیل مبارزات سیاسی امامانِ معصوم (بالخصوص از امام سجاد تا امام کاظم علیهم السلام) است که در بهمن‌ماه 1351 ایراد شده است. ایشان در این کتاب، با تبیین نظریۀ «انسان 250 ساله» مبانی کلامی و قرآنی این نظریه را تبیین نموده و سپس با ارائه‌ی طرح کلانی از این 250 سال امامت، آن را به چهار دوره تقسیم نموده و سیرۀ سیاسی امامان پس از اباعبدالله علیهم‌السلام را تبیین نماید. در این رویکرد و با بهره‌گیریِ مجتهدانه از ظرافت‌های تاریخی است که روشن میشود که نه‌تنها آن انگارۀ کلیشه‌ای کاملاً اشتباه است، بلکه امامان معصوم همواره در حال مبارزۀ حادّ سیاسی و تشکیلاتی برای در اختیار گرفتنِ حکومت بوده‌اند و اساساً همین امر عامل شهادت ایشان توسط سلاطین زمانه بوده است. آیت‌الله خامنه‌ای در این گفتارها به خوبی توضیح میدهد که امامان پس از اباعبدالله علیه‌السلام «همرزمان حسین، همدل‌های حسین، پادررکابانِ پیکار با ظلم» بوده‌اند و «امام صادق علیه‌السلام در کنار حسین است و با همان دشمن میجنگد و مبارزه میکند؛ با همان دستی که حسین را شهید کردند، او را هم شهید کردند؛ منتها در دو میدان.»
به‌جرأت میتوان این کتاب را در زمرۀ بهترین آثاری دانست که به تحلیل کلانِ حیات سیاسیِ امامان معصوم علیهم‌السلام و جریان امامت پرداخته و رفتارهای ایشان را در امتداد قیام اباعبدالله علیه‌السلام فهم و تبیین کرده است.
