از مفاد برخی از وقف‌نامه‌ها چنین بر می‌آید که کتابخانه آستان مقدس رضوی درسال۸۶۱ قمری دایر و مورد استفاده عموم بوده است. از حدود سال ۱۱۵۰ قمری، مکان ویژه‌ای برای کتابخانه در نظر گرفته شد
مقدّمه
درباره تاریخ و چگونگی تاسیس کتابخانه آستان قدس رضوی نمی‌توان مطلبی به روشنی یاد کرد. برخی سال ۳۲۷ قمری را که قدیمی ترین جزوه قرآنِ خطی توسط فردی به نام کشواد بن املاس ( حکمران اصفهان ) به روضه منوره رضوی وقف گردیده است را سال تاسیس وتشکیل قرآن‌خانه و کتابخانه آستان مقدس حضرت رضا(علیه‌السلام) می‌دانند. با این حال از مفاد برخی از وقف‌نامه‌ها چنین بر می‌آید که کتابخانه آستان مقدس رضوی درسال۸۶۱ قمری دایر و مورد استفاده عموم بوده است. از حدود سال ۱۱۵۰ قمری، مکان ویژه‌ای برای کتابخانه در نظر گرفته شد؛ اما توجه جدّی به جایگاه کتابخانه به اوایل قرن چهاردهم خورشیدی برمی‌گردد. همین امر، سبب شتاب در روند توسعه کتابخانه و اقبال روزافزون پژوهشگران و کتاب‌خوانان به این مرکز به شمار می‌رود. اگرچه محل کتابخانه در طول سالیان دراز بارها تغییر یافته، اما همواره درجوار مرقد مطهّر و داخل حوزه اماکن متبرّکه قرارداشته است.
تحول و توسعه در عرصه فرهنگی آستان قدس رضوی در سال های اخیر نشان داده که رسیدن به افق های فرهنگی از اهداف مهمِ این نهاد معنوی و مقدس است. در این راستا، در افق برنامه چشم انداز بیست ساله آستان قدس رضوی به کتابخانه های این آستان مقدس، در جایگاه عالی ترین مرکز تبلیغی، فرهنگی و علمی نگاه ویژه ای شده است. برای همین، چشم انداز بیست ساله سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکزاسنادآستان قدس رضوی، به عنوان « غنی ترین و فعال ترین مرکز کتابخانه ای، موزه ای و گنجینه اسناد و نفایس در منطقه و جهان اسلام» تعریف شده است.
آنچه در این کتابخانه در سال هایِ بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی نمود پیدا کرده است، توسعه و ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی است و از آنجا که مقام منیع تولیت عظمای آستان قدس رضوی، توجه ویژه ای به توسعه کتابخانه ها داشته اند، توسعه فراوانی در این حوزه ایجاد شده است . پنج باب کتابخانه در قبل از انقلاب به بیش از ۵۲ باب کتابخانه در بعد از انقلاب افزایش یافته است که ساخت بنای باشکوه کنونی کتابخانه مرکزی در سال ۱۳۷۴ با مساحت ۲۸ هزار و ۸۰۰ مترمربع زیربنا، یکی از توسعه های کتابخانه ای می باشد.
امروزه آستان قدس رضوی با پشتوانه سنت حسنه وقف در توسعه مراکز فرهنگی مهم نظیر کتابخانه ها توانسته است فضای مطالعاتی و پژوهشی بسیار خوبی را برای جامعه علمی در سطح کشور فراهم نماید و هم اکنون به خاطر فضایِ مطلوب فرهنگی و به روز بودن منابع مطالعاتی و پژوهشی مورد استقبالِ محققان، طلاب، دانشجویان و علاقه مندان به کتاب و کتابخوانی قرار گرفته است.
ساختار اداری سازمان
در رأس سازمان، هیئت مدیره و رئیس سازمان قرار دارند. سازمان از سه معاونت ( هماهنگی، امور کتابخانه‌های وابسته، و امور موزه‌ها)، دو مدیریت ( اسناد و مطبوعات و کتابخانه دیجیتال )، اداره امور عمومی، اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل، اداره فنّاوری اطلاعات و چند واحد کارشناسی تشکیل شده است.
معاونت هماهنگی، شامل سه اداره است: ۱) اداره مخطوطات؛۲) اداره کتابخانه عمومی؛ ۳) اداره خدمات کتابداری.
معاونت امورکتابخانه‌های وابسته، شامل دو اداره است: ۱) اداره امورکتابخانه‌های درون شهری (مشهد )؛ ۲)اداره امور کتابخانه‌های برون شهری ( شهرستانها ).
معاونت امورکتابخانه‌های وابسته، شامل دو اداره است: ۱) اداره امورکتابخانه‌های درون شهری (مشهد )؛ ۲)اداره امور کتابخانه‌های برون شهری ( شهرستانها ).
معاونت امور موزه‌ها شامل سه اداره است: ۱) اداره گنجینه‌ها؛ ۲) اداره حفاظت و مرمّت آثار فرهنگی؛ ۳) اداره پژوهش و معرفی آثار.
مدیریت امور اسناد و مطبوعات، شامل دوگروه است: ۱) اسناد؛ ۲) مطبوعات.
اداره امور عمومی، اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل، مدیریت کتابخانه دیجیتال، اداره فنّاوری اطلاعات، کارشناسان آموزش، انتشارات، پژوهش، سیستم اطلاعات مدیریت (MIS)، نظارت وبهره‌وری، و مدیر اجرایی فصلنامه علمی پژوهشی کتابداری و اطلاع‌رسانی و نشریه الکترونیکی شمسه، به طورمستقیم زیر نظر رئیس سازمان انجام وظیفه می نمایند.
معاونت امور کتابخانه‌های وابسته
یکی از گسترده ترین قسمت هایِ سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی معاونت امور کتابخانه های وابسته سازمان می باشد که با داشتن ۳۹ کتابخانه شامل ۱۷ کتابخانه در سطح شهر مشهد و ۲۱ کتابخانه در سطح کشور و یک کتابخانه در خارج از کشور ( هندوستان ) به مثابه گنجینه ای بی نظیر از اطلاعات علمی محسوب شده و این کتابخانه ها به موازات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مکان های مناسبی را برای تحقیق و پژوهش برای همه قشرهای جامعه اعم از دانش آموزان، دانشجویان، طلاب حوزه های علمیه، اساتید حوزه و دانشگاه و سایر اقشار جامعه فراهم آورده اند. ارائه خدمات این معاونت از طریق دو اداره زیر انجام می شود:
۱) اداره امور کتابخانه‌های درون شهری (مشهد )
۲)اداره امورکتابخانه‌هایبرون شهری ( شهرستانها )
کتابخانه‌های وابسته سازمان ( بجز کتابخانه مرکزی )، درمجموع، دارای حدود ۷۲۰۰ نسخه کتاب خطی، حدود ۸۶۰۰ نسخه کتاب چاپ سنگی، حدود دو میلیون نسخه کتاب چاپی وبیش از ۳۸۰ هزار نفر عضوفعال می باشند.
این معاونت، علاوه بر ارائه خدمات رایج در کتابخانه‌های وابسته، از طریق«کتابخانه سیار»، کار کتاب‌رسانی و امانت کتاب را به اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها، استادان حوزه‌های علمیّه، جانبازان، معلولان، کهن‌سالان و مراکز فرهنگی و آموزشی به انجام می‌رساند. «کتابخانه گویای رضوی» نیز زیر نظر این معاونت، به صورت ویژه به روشندلان، خدمات ارائه می‌نماید.
اداره امور کتابخانه‌های درون شهری (مشهد )
ارائه خدمات به دانش پژوهان و طالبان علم از طریق ۱۷ کتابخانه وابسته به سازمان که در شهر مقدس مشهد هستند بر عهده این حوزه از معاونت امور کتابخانه های وابسته است.
اداره امور کتابخانه‌های برون شهری (شهرستانها )
این اداره از طریق ۲۱ کتابخانه وابسته به آستان قدس رضوی که در شهرهای مختلف کشور هستند و یک کتابخانه خارج از کشور خدمات ویژه ای را به جامعه محقق و دانش پژوه ارائه می نماید.
