نویسندگان: موسی حقانی، موسی نجفی
ناشر: انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران 
تعداد صفحه:  ۷۲۸
وقتی آهسته گام بر عرشه کَشتی تاریخ وطن میگذاری، باید آماده باشی تا در اقیانوس مواج حوادث و مشکلات، دریازده نشوی. آرام باشی و از این مسیر پرتلاطم و طوفانی برای زندگی امروزت توشه‌ی تجربه و عبرت برداری.
کتاب «تاریخ تحولات سیاسی ایران» حکم یکی از این کشتی‌های دریا‌دیده را دارد. دریایی که گاهی آرام است و حرکت در آن لذت‌بخش و گاهی با خون یارانش «بر جاده‌های آبی سرخ»، روایت دلاوری‌ها و جانفشانی‌های مردمانش در مقابله با دشمن را روایت میکند. اما چرا کتاب «تاریخ تحولات سیاسی ایران» کتاب بسیار مهمی است؟
نخست آنکه این کتاب تاریخ نقلی نیست، یعنی صرفاً نیامده تا یک سری از رویدادها را پشت سر هم ردیف کند و به اسم و تاریخ و مکان و ... کفایت کند. بلکه روش کتاب بیان تاریخ به صورت تحلیلی است، یعنی در کنار توجه به جزئیات زمانی و مکانی و ... به چرایی و چگونگی وقوع آن حادثه هم به طور مفصل پرداخته است و این دقیقاً چیزی است که ما و نسل جوان و البته همه آحاد مردم به آن احتیاج داریم. پس اولین ویژگی مثبت کتاب تحلیلی بودن آن است. نکته بعدی که باعث می‌شود مخاطب با کتاب ارتباط خوبی برقرار کند، دسته‌بندی موضوعی و همچنین سیر تطور وقایع تاریخی کتاب است.
نویسندگان محترم، فصل اول کتاب را با عنوان «مقدمه‌ای بر تاریخ ایران از گذشته تا صفویه» آغاز کرده‌اند. آنها بعد از مقدمه‌ای در باب اهمیت تاریخ و انواع آن و فلسفه آن و... به سراغ ظهور نهضت‌ها و حرکت‌های سیاسی و اجتماعی جریان‌های مختلف، علیه امویان و عباسیان رفته و به طور مختصر به علل قدرت گرفتن و یا افول آنها پرداخته‌اند. حکومت‌ها یا جنبش‌هایی همچون طاهریان، صفاریان، سامانیان، علویان، خوارزمشاهیان، سربداران و ... که علم قیام را برداشته و یا علیه حکومت ظالم دست به تحرکاتی زده‌اند.
نویسندگان در فصل‌ دوم، به‌طور مفصل، دفتر سلسلسه صفویه را گشوده و مورد تحلیل قرار داده‌اند. اینکه صفویه چگونه به قدرت رسید؟ رمز موفقیت شاه عباس در امور سیاسی چه بود؟ رابطه پادشاهان با علمای شیعه چگونه بود؟ چگونه نظریه‌پردازان سلسله، از تصوف به فقه روی آوردند و بسیاری از موضوعات مهم دیگر که به واسطه تشکیل اولین حکومت قدرتمند شیعی در ایران، بسیار حائز اهمیت است. لازم به یادآوری مجدد است که کتاب به طور مفصل به علل چرایی و چگونگی موضوعات پرداخته و آنها را با نگاهی تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. در ادامه با «دوران گذار» مواجه هستیم.
دورانی که صفویه سقوط کرده و پادشاهانی همچون نادرشاه و کریم خان زند به قدرت رسیده و سپس افول کرده‌اند. سپس نوبت ایل قاجار است که پا به عرصه سیاسی کشور بگذارد. ایلی که از زمان صفویان در جامعه ایران حضور داشته و حالا فرصتی پیدا کرده تا در عرصه سیاسی قدرت‌نمایی کنند.
به طور کلی، در مطالعه تاریخ، هر چقدر که جلوتر می‌آییم، به علت نزدیک بودن به زمان حال و دسترسی بهتر و بیشتر به اسناد و مدارک تاریخی، ما با تحلیل‌های دقیق‌تر و کامل‌تر مواجه هستیم. دوران قاجاریه از این جهت، دوران بسیار مهمی محسوب میشود.
برای درک بهتر اهمیت این فصل تاریخ، تنها به چند اتفاق مهم صفحات پیش‌رو اشاره میکنم: جنگ‌های ایران و روسیه، قرارداد ترکمانچای، کاپیتولاسیون، قرارداد ارزنه‌الروم، فتنه باب، اقدامات امیرکبیر، جدایی سیستان و بلوچستان، فتوای میرزای شیرازی و حرمت استفاده از تنباکو، قرارداد دارسی، نهضت مشروطیت، اقدامات شیخ‌ فضل‌الله نوری و شاگردانش، کودتای رضاخان و... همه از مهم‌ترین موضوعاتی هستند که در چند فصل به آنها پرداخته شده است.
مثلا مشروطه و شیخ فضل‌الله نوری از آن موضوعاتی هستند که به دلیل اهمیت بالای آن، نویسندگان کتاب بر روی آن توقف کامل داشته و تا حدی زیر و بم آن را مورد بررسی قرار داده‌اند. موضوعاتی که تا اینجا مطرح شد، تا فصل هفدهم کتاب ادامه دارد.
فصل هجدهم با پادشاهی یک قزاق آغاز می‌شود و مهمترین رویدادهای آن دوران را بررسی می‌کند. سپس با پهلوی دوم مواجه هستیم و وقایعی همچون نهضت ملی شدن صنعت نفت، قیام ۳۰ تیر، کوتای ۲۸ مرداد، هجرت امام به نجف و... را مورد مطالعه قرار میدهیم و در انتهای فهرست، علل افول و سقوط پهلوی را زیر ذره‌بین میبریم. این موضوعات تا پایان فصل بیستم کتاب ادامه دارد. فصل بیست و یکم کتاب نگاهی است به تکاپوی سیاسی و فرهنگی جریان فراماسونری در ایران. نویسندگان در این فصل، تاریخچه پیدایش جریان فراماسونری در جهان را مورد بررسی قرار داده و در ادامه به نقش آنان در تحولات ایران پرداخته‌اند.
طبیعتاً ریشه پیدایش چنین جریانی در جهان و پرداختن مفصل به آن، موضوع مهمی است که شاید بهتر بود در بستر محتوایی دیگری به آن پرداخته میشد ولی آن قسمت از پژوهش که مربط به ایران است و از نقش لژهای فراماسونری در ایران و نفوذ آنان در دولت و دربار و همچنین ریل‌گذاری آنان در قانون و فرهنگ و... صحبت شده مفید و قابل توجه است.
در پایان نیز نویسندگان ده واقعه و موج تاریخی مهم در پنج قرن اخیر ایران را دسته‌بندی کرده و به طور مختصر مورد مطالعه قرار داده‌اند. فصلی که کامل شده‌ی آن را می توان در کتاب «بصیرت تاریخی» نوشته همین دو نویسنده مطالعه کرد.