بیمارداران و خادمان بیماران به روایت اسناد آستان قدس رضوی

به مناسبت روز پرستار

با توجه به اسناد اصطلاح دارالشفاء از اواسط قرن یازدهم متداول گردیده است و قبل از آن  اصطلاح بیمارخانه یا مریض خانه رایج بوده است.  اصطلاح پرستار و پرستاره نیز  از اواخر دوره ناصرالدین شاه قاجار حدود1315 ق به بعد  رایج شده است.
 
مناصب و مشاغل تشکیلات دارالشفای آستان قدس از دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه شامل حکیم باشی حکیم طبیب ( بعنوان رئیس) ناظر ( مدیر داخلی) جراح ، شربت دار ( مسئول داروخانه) عزب( دفتر دار و حسابدار) بیماردار باشی ( سرپرستار)  بیماردار ( پرستار) خدمه بیمار( بهکار) دلاک، حجام، فصاد، دربان، سرایدار، اطاقدار( انتظامات) چراغچی( مسئول روشنایی) آشپز و سلمانی و کحالی( چشم پزشک)  و غیره می باشد.
تمامی مشاغل مذکور دارای شرح وظایف مشخص و جیره و مواجب نقدی و جنسی معینی است که به فراخور میزان توانایی و نوع کار و  میزان حضور در محل و با تائید مناصب بالاتر انجام می شده است.

ساختار تشکیلات پرستاری در بیمارخانه حضرتی( دارالشفاء) در عصرصفوی که تحت نظر شربتخانه و ابواب جمعی شربتدارباشی اداره می شد شامل: بیماردارباشی و بیماردار و خادم بیماران می شد.
بیماردار باشی مانند سرپرستار امروزی مسئول برنامه ریزی نوبت های کاری ( شیفت ) بیمارداران و گزارشگر حضور و مدت خدمت آنان به ناظر ( سرپرست دارالشفاء) بود . لازم بوده از سواد مکفی برخوردار بوده باشد.
بیمار دار ( پرستار ) وظیفه مراقبت از بیماران را به عهده داشت.  با توجه به جدا بودن بخش های زنانه و مردانه در بیمارخانه بیمارداران مرد در بخش مردانه و بیمارداران زن در بخش زنانه در تمامی اوقات و به صورت شبانه روزی در حال خدمت به بیماران بودند.
خادمان بیماران ( بهکار یا بهیاران) افرادی از کارکنان دارالشفاء بودند که وظایف مختلفی چون کمک پرستاری و شستشوی ملحفه و لباس و رختخواب بیماران با آب و صابون و هم چنین پاکیزه نگهداشتن اتاق ها و  دفع آلودگی را از محیط مریضخانه به عهده داشتند.
بیمارداران و خادمان بیماران  معمولاً نسبت به سایر پرسنل دارالشفاء از سطح سواد کمتری برخوردار بودند ولی از لحاظ تجربی دارای اطلاعات  کافی با آموزش های تجربی  و مهارت های خاص در وظایفی شیوه نگهداری  و مراقبت صحیح از بیماران اجرای توصیه های دقیق حکیم و حکیم باشی مخصوصا در خوراندن داروی تجویزی و زمان دقیق آن و نیز کمک به بیماران ناتوان در خوردن غذا و مراقبت از بیماران خاص و تب دار بود. آموزش مهارت های بیمارداری بصورت تجربی از بیمارداران پیشکسوت به بیمارداران جدید انجام می شد.
مراقبت از فرزندان و اطفال همراه مریض و نگهداری از اطفال شیرخوار مخصوصاً ( اطفال رها شده در حرم مطهر) و سر و سامان دادن آنها تا مشخص شدن وضعیتشان نیز به عهده بیمارداران بود .
 

در بیمارخانه حضرت دو نوع بیمار مراجعه می کرد ، بیماران سرپایی که  پس از معاینه و دریافت دوا (شامل اشربه- معاجین- سفوفات- ضمادها- حب ها و قرص ها و صمغ های گیاهان دارویی و غیره ) در محل اقامت خود و توسط اعضای خانواده رسیدگی می شدند.
بیمارانی که به تشخیص حکیم و حکیم باشی وضعیت نامناسبی داشتند و باید تحت نظر اطباء و بیمارداران رسیدگی می شدند. پس از پذیرش بیماران اموراتی مانند  استحمام ( در حمام وقفی دارالشفاء)  تعویض لباس و در صورت نیاز  به سلمانی و ... خدمات  اولیه  به آنان داده می شد.

بیمارداران به سبب نذر خدمت یا به اعتبار حضور پدران و بستگانشان در بیمارخانه مشغول به کار می شدند. با توجه به سختی کار و حضور در شیفت شب  و حقوق کم بیمارداران  ( به نسبت سایر مشاغل دارالشفاء ) و با توجه به موقعیت خاص مذهبی و رعایت موازین شرعی در محیط معنوی حرم مطهر بیشتر کارکنان شاغل در بیمارخانه و مخصوصاً در بین بیمارداران  ارتباط نسبی و یا سببی بین کارکنان در طول تاریخ کاملاً مشهود است.
  برخی تصور می‌کنند شغل پرستاری برای بانوان از زمان ایجاد بیمارستان‌های امروزی و مربوط به قرن حاضر است، با توجه به اَسناد آستان قدس، شغل بیمارداری از دورة صفویه در دارالشفای رضوی برای بانوان مرسوم بوده و بانوان بیمار به وسیله بیمارداران زن مراقبت می شدند. این مسئله حساسیت و دقت عمل مسئولان و متولیان حرم مطهر رضوی را به مسائل مهم شرع اسلام در کنار آرامگاه این امام همام نشان می‌دهد، که برای بیماران زن خواه مجاور یا زائر، مشکل و مانع و محدودیتی در بیمارخانه وجود نداشته است. و تا بدست آوردن سلامتی مجدد در این بیت شریف به رایگان اقامت می‌نمودند. بيمار علاوه بر شفای روحی پس از زیارت امام از شفای جسمی نیز برخوردار می‌شد.
 

 بیمارداران وظیفه مراقبت از بیماران را به عهده داشته‌اند. حتی زمانی که بیمارداری نمی‌توانسته در محل کار خود حاضر شود از طرف خود کسی را به نیابت انتخاب می‌نمود. نخستین اَسناد کار بیمارداران در دارالشفاء به سال‌های اولیه قرن یازدهم ق. و سال 1011 ه ق می‌باشد، که بابت حقوق خود رسید پرداخت کرده‌اند. با توجه به اَسناد موجود قاسم بیمار دار و امیر سلطان محمد بیمار دار از نخستین بیماران داران دارالشفای آستان قدس هستند. میزان حقوق بیمارداران‌ اندکی با هم دیگر متفاوت است. شاید این تفاوت به میزان حضورشان یا تعداد بیماران و میزان خدمات ارائه شده یا با توجه نزدیکی یا دوری محل صدور حوالات بستگی داشته است. برای قاسم بیماردار در سال 1011ه ق مبلغ یک تومان رایج خراسان (یک ششم حقوق نقدی طبیب) و مقدار دوازده خروار و پنجاه من غله مناصفه (یک چهارم حقوق جنسی طبیب) پرداخت شده است، وجه نقدی پرداختي سالانه بیمارداران بین 7500 دینار تا دو تومان در نوسان است به بیمارداران زن حقوق کمتری داده می‌شده است، که علت آن شاید میزان حضور کمتر یا کارکرد آن‌ها در یک شیفت بوده است  (سند شماره: 27552).

با توجه به اسناد مصداق بسیار نادری از وقف بنده ای حبشیه از جنس مونث  به نام فضه توسط محمد حسین عضدالملک متولی باشی آستان قدس برای دارالشفاء  نیز وجود دارد  وی در زمره بیمارداران حضرت بصورت شبانه روزی وظیفه  آشپزی و پرستاری از بیماران غریب را بعهده داشته است. این کنیز از نظر آشپزی و نظافت دارای حسن سلیقه بوده است. اسناد بسیاری مبنی  بر پرداخت حقوق نقدی و جنسی توسط آستان قدس به شخص مذکوره موجود است این مطلب نشان می دهد، که حرمت انسانی در یک مجموعه مذهبی تا چه اندازه مهم بوده و هیچ گاه به چشم حقارت حتی به کنیزی نمی نگریسته اند. بروات حقوقی مهر شده وی با سجع «فضه کنیز شاه رضا» مهر گردیده است. وی تا زمان مرگ خود در دارالشفاء مشغول به کار بوده و از حقوق انسانی و مالی خویش برخوردار بوده است( سند 62140).
از آنجا  که استفاده از نام خانوادگی تا پایان دوره قاجاریه متداول نبوده است، افراد با نام و نام پدر و با عنوان شغلی شناخته می شدند. بیماردار یا پرستار نیز یکی از عنوان هایی بود که برای پسوند افراد بکار می رفت. برای بانوان نیز نام زوج یا نام پدر به کار می رفت. مانند زوجه میرزا محمد یا صبیه یوسف بیماردار.

نام برخی بیمارداران  دارالشفای عصر صفوی:
• حاجی سعید بیماردارباشی
• حاجی قاسم بیماردار
• نورالدین محمد بیماردار
• میرزا محمد بیماردار و خانی بانو زوجه ایشان و سکینه بانو صبیه میرزا محمد
• محمد باقر بیماردار و زوجه اش فولاد آغا بیمار دار

نام برخی از بیمارداران عصر قاجاریه :
• آقا یوسف بیماردار و زوجه اش سیده طاج بیمار دار1271ق
• میرزا حسین بیماردار و زوجه اش رقیه بیماردار 1285
• گل اندام بیماردار صبیه یوسف بیماردار زوجه حسنعلی بیماردار1285ق
• طاووس بیماردار عیال اسدالله دربان دارالشفاء1329 ق

 شایان ذکر است، در مرکز اسناد آستان قدس رضوی بالغ بر بیست هزار برگ از اسناد دارالشفاء از دوره صفویه تا پایان دوره پهلوی اول نگهداری می شود.