آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی: حاوی گنجینه نشریات نفیس دوره قاجار

سرپرست گروه مطبوعات: ابراهیم حافظی

روزنامه نگاری ایران به دوره قاجار و سلطنت محمد شاه بر می گردد، در سال 1215 شمسی، میرزا صالح شیرازی که از فرنگ دستگاه چاپ وارد ایران کرده بود، نخستین نشریه ادواری فارسی زبان ایران را که « کاغذ اخبار» می نامند، منتشر کرد. در سال ۱۲۶۵ قمري در شهر اروميه به زبان آسوري، نخستين نشريه غيرفارسي ايران و دومين نشريه ايران با نام "زاهرير دباهرا" به معناي پرتو روشنايي چاپ شد. پس از این دو نشریه، به دستور امیرکبیر صدر اعظم ناصرالدین شاه، دومین روزنامه فارسی زبان با عنوان «روزنامه وقایع اتفاقیه» در سال 1267 قمری منتشر گردید.
از سال 1215 شمسی که نخستین روزنامه ایران چاپ شد تا 1304 شمسی که سلطنت قاجار به پایان رسید 90 سال طول کشید. و در این فاصله بیش از 1100 عنوان نشریه فارسی در داخل و خارج از کشور منتشر گردیده است. چاپ مطبوعات در دوره قاجار فرایند پر فراز و نشیبی دارد. اوج روزنامه نگاری این زمان به دوره مشروطه و به ویژه زمانه سلطنت احمد شاه قاجار برمی گردد. 
متاسفانه ضعف فرهنگی آن زمان و عدم اراده قوی برای نگهداری نشریات چاپ شده، سبب گردیده بسیاری از این نشریات اکنون در دسترس نباشند. کتابخانه ها که از قدیم الایام مأمن منابع مکتوب و غیر مکتوب بوده اند، بسیار دیر به فکر شناسایی و جذب این منابع افتادند. اکنون که بیش از 180 سال از تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان می گذرد، هنوز جای بسیاری از این نشریات در آرشیوهای مطبوعات خالی است.
کتابخانه آستان قدس رضوی که قدمتی بیش از 1000 سال دارد و گنجینه ای از نفایس و منابع خطی ایران و جهان را در خود جای داده و هر روزه پذیرای بسیاری از محققین می باشد، توجه به فراهم آوری مطبوعات را از زمان وقف قدیمی ترین نسخه «روزنامه وقایع اتفاقیه» از سوی اشرف السلطنه (همسر اعتماد السلطنه مدیر روزنامه) به سال  1334 قمری در دستور کار قرار داده است. چون سیاست فراهم آوری منابع در آن زمان بر وقف و اهداء بوده متأسفانه سیاست فراهم آوری نشریات ادواری خیلی جدی پیگیری نشده و برای همین است که بسیاری از این منابع راهی به آرشیو مطبوعات سازمان نیافته اند. 
قدیمی ترین نشریه آرشیو که نسخه های آن قابل استفاده محققان است همان «روزنامه وقایع اتفاقیه» می باشد، هرچند تصویری تک صفحه از یکی از شماره های نشریه «کاغذ اخبار» میرزا صالح شیرازی و «زاهریر دباهرا» دومین نشریه ایران به زبان ارمنی در آرشیو مطبوعات موجود است، اما از آنجا که موجودی آن ها ناقص و همچنین اصل نشریه نیز موجود نیست نمی توان این دو عنوان را اولین های آرشیو مطبوعات بدانیم.
با تلاش کارشناسان آرشیو مطبوعات این سازمان تا کنون، تعداد 425 عنوان از نشریات منتشر شده در دوره قاجار جذب شده است. با توجه به این که از بسیاری از عناوین مطبوعات این دوره، نسخه ای در آرشیو های مطبوعاتی ایران مشاهده نشده است، رقم قابل توجهی است و بر این اساس آرشیو مطبوعات سازمان هم ردیف با آرشیو های کتابخانه ملی و دانشگاه تهران به لحاظ کمیت و کیفیت آرشیو نشریات این دوره قرار دارد. 
265 عنوان از نشریات دوره قاجار موجود در آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی در دوره پادشاهی احمدشاه منتشر شده اند، در حالیکه 97 عنوان متعلق به دوره محمد علی شاه، 36 عنوان مربوط به دوره مظفرالدین شاه و 26 عنوان مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار می باشد. از دوره محمد شاه نیز تنها یک صفحه تصویری از روزنامه «کاغذ اخبار» موجود است. 
محل انتشار 392 عنوان نشریه موجود در آرشیو  داخل خاک ایران است که به ترتیب در شهرهای تهران، تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، رشت، کرمانشاه، قزوین، همدان، کرمان، بندر انزلی، ارومیه، بوشهر و یزد منتشر شده اند.  تهران با 251 عنوان بیشترین و یزد و بوشهر هر کدام با یک عنوان کمترین تعداد نشریه را به خود اختصاص داده اند. تعداد 33 عنوان از نشریات موجود دوره قاجار،  در خارج کشور چاپ شده اند که کشورهای افغانستان و مصر بیشترین تعداد عنوان را در آرشیو به خود اختصاص داده اند. همچنین نشریاتی به زبان فارسی از کشورهای آلمان، آسیای میانه، ترکیه، هندوستان، عراق، آمریکا، فرانسه، انگلستان و پاکستان در آرشیو موجود است.
از ویژگی های نشریات دوره قاجار موجود در آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی، فراهم آوری بیشترین عناوین نشریات منتشر شده در خراسان نسبت به سایر آرشیوهای مطبوعات ایران می باشد، وجود عناوینی چون نشریه فرانسوی زبان «Echo de Press» دومین نشریه فرانسوی زبان ایران که نسخه ای از آن تا کنون در هیچ جای دنیا دیده نشده است. آرشیو کامل یا نسبتا" کامل برخی از روزنامه های دوره قاجار مانند «روزنامه وقایع اتفاقیه»، «آذربایجان» چاپ تبریز در سال 1325ق، «بشارت» چاپ مشهد، «آزادیستان» چاپ تبریز،  «قشون»، «فرهنگ» رشت و بسیاری عناوین دیگر می باشد.
از روزنامه های مهم فارسی چاپ خارج کشور در دوره قاجار که در آرشیو مطبوعات سازمان موجود است، «حبل المتین کلکته»، «اختر»و «شمس» چاپ استانبول، «امان افغان» و «سراج الاخبار افغانیه» چاپ کابل، «حکمت» و «ثریا» چاپ قاهره، «قانون» چاپ لندن را می توان نام برد. 
 با تمام تلاش ها، هنوز جای بسیاری از عناوین منتشر شده در این دوره خالی است. از مطبوعات منتشر شده در مشهد «بوستان» ، «تازه بهار» ملک الشعراء بهار ، «طب کنونی»، «سلامت»، «بلدالامین»، «خراسان»محمد طباطبایی، «خورشید» میرزا مرتضی قهرمان، «اخلاق»، «سعادت ایران» را می توان نام برد که یا تک نسخه ای از آن موجود است و یا هیچ شماره ای تا کنون از برخی از آنها به دست نیامده است.
آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی اکنون با فراهم آوری بیش از 33000 عنوان نشریه ادواری شامل بیش از دو میلیون نسخه، یکی از بزرگترین مراکز مطبوعاتی ایران را تشکیل داده است که با تلاش مستمر کارشناسان، روز به روز بر کمیت و کیفیت مجموعه آرشیو افزوده و امید دارد با یاری مجموعه داران و علاقه مندان این حوزه بتواند نشریات چاپ شده از دوره قاجار که در آرشیو موجود نیست، را شناسایی و در راستای حفاظت و نگهداری صحیح، آن ها را به آرشیو اضافه نماید.