پرونده روزنامه نگاری علی اکبر دهخدا
 

پنجاه و چهار سال قبل در 7 اسفند 1334، یکی از بزرگترین ادیبان داستان نویسی و روزنامه نگاری تاریخ معاصر ایران زندگی را بدرود گفت، اما تلاش های قلمی و مبارزات سیاسی اش برای همیشه در بین ایرانیان به یادگار ماند. 
علی اکبر دهخدا فرزند خانبابا خان متولد سال 1258 شمسی در کوچه قاسمعلی خان محله سنگلج تهران است. در  علوم اسلام تحصیل کرد و سال 1280 زیر نظر محمد حسین فروغی (ذکاء الملک)در مدرسه علوم سیاسی مشغول تدریس شد. سال 1282 به عنوان منشی میرزا ابراهیم خان معاون الدوله غفاری با سمت وزیر مختار به شبه جزیره با لکان رفت. سال 1324 از اروپا بازگشت و معاون و مترجم یک مهندس بلژیکی در شوسه خراسان شد.

 
سال 1285 شمسی با شروع مشروطیت در اوج جوانی به عنوان نویسنده با روزنامه صوراسرافیل که میرزا جهانگیر شیرازی و میرزا قاسم تبریزی منتشر کردند، همکاری داشت و در جمع مشروطه خواهان قرار گرفت.
در ابتدا به مديريت ميرزا جهانگير شيرازي و ميرزا قاسم تبريزي منتشر شد از شماره ‎15‎ ميرزا علي اکبر دهخدا در سمت دبير و نگارنده به آنهاپيوست . ازپرفروشترين جريده هاي عصر مشروطه بود . که گاه تيراژش را تا ‎24‎ هزار نسخه ذکر کرده اند. نخستين شماره آن نه ماه پس از فرمان مشروزيت در ربيع الثاني ‎1325‎ و سه روز قبل از بمباران مجلس منتشر شد. ميرزا جهانگير خان پس از اين واقعه به قتل رسيد. دهخدا که به سوئيس رفته بود، با مساعدت معاضد السلطنه پيرنيا سه شماره از آن را به سبک و سياق گذشته در آن جا منتشر کرد ولي چاپ آن در پاريس انجام مي شد و همين امر موجب تعطيلي روزنامه شد. شعار صور اسرافيل"حريت، مساوات و اخوت بود" و هدف آن تکميل معناي مشروطيت حمايت از مجلس و روستائيان ،فقرا و ضعفا و مظلومين بود.صور اسرافيل دوبار توقيف شده است. دفعه اول پس از شماره ششم در تاريخ ‎22‎ جمادي الاول ‎1325‎ و دفعه دوم پس از شماره ‎14‎ در ‎25‎ شعبان ‎1325‎ که تا ‎29‎ رمضان توقيف بود. نقد بر اوضاع اجتماعي و سياسي محوري است که در قالب هاي گوناگون و به ويژه طنز چرند و پرند دهخدا دنبال مي شد. منصوره اتحاديه، اين روزنامه را ارگان" مرکز اجتماعيون عاميون" که توسط حيدرخان عمو اوغلي تاسيس شد مي داند. شماره هاي ‎۱تا‎۳ سال دوم توسط دهخدا و در اروپا منتشر شد البته دفتر روزنامه در ايوردن سوييس بود ولي به علل فني چاپ روزنامه در پاريس انجام گرفت. اين نشريه در سالهاي ‎۱۳۲۵ و ‎۱۳۲۶ توقيف شد. در سال‎۲ بعد از شهادت ميرزا جهانگيرخان شيرازي ملقب به صوراسرافيل مديريت روزنامه بر عهده ميرزا علي اکبرخان قزويني ملقب به دهخدا بوده است.

 
استاد محمد گلبن به نقل از يادداشت هاي مرحوم ايرج افشار در مقدمه نسخه تجديد چاپ شده روزنامه «روح القدس» آورده است: دهخدا پس از ورود به پاريس روانه اوردئون (سوئيس) مي شود و در تاريخ غره محرم الحرام ‎1327‎ هجري قمري مطابق ‎23‎ ژانويه ‎1909‎ مسيحي اولين شماره روزنامه صور اسرافيل را که هر شماره در ‎8‎ صفحه تدوين گرديده منتشر کرده است و بنا به اشاره آقاي افشار و مکاتيب ياد شده پيداست که مواد و مطالب شماره ‎4‎ را نيز فراهم کرده بودند که به چاپ رسانند و ظاهرا در اثر مشکلاتي که فراهم شده موفق به چاپ و انتشار آن نشده اند. گلبن تک شماره اي از «روح القدس» که در پايان مجموعه تجديد چاپ شده روزنامه آمده است را با توجه به تاريخ انتشار آن ادامه انتشار روزنامه «صور اسرافيل» مي داند. صدر هاشمي تعداد شماره هاي منتشر شده از روزنامه را توسط دهخدا در سوئيس ‎2‎شماره ذکر کرده است. اما آنچه مشخص است بر روي تک شماره موجود از روزنامه که نام دهخدا آمده هيچ اشاره به سوئيس نشده و مرحوم گلبن براساس يادداشتها و مستندات دکتر ايرج افشار به آن پرداخته است. بر روي نسخه مربوط به سوئيس اين مشخصات ديده مي شود:
شماره اول، مديرکل: سلطان العلماي خراساني؛ دبير و نگارنده: ميرزا علي اکبر خان قزويني

دهخدا سال 1288 به استانبول رفت و روزنامه سروش استانبول را منتشر کرد. اولين شماره اين نشريه در ‎12‎ جمادي الاخر ‎1327‎ ق(‎10‎ تير ‎1288‎ ه ش) در استانبول به چاپ رسيد. درباره شمار انتشار روزنامه روايات متفاوتي موجود است، ولي طبق شماره هايي که در کتابخان مجلس اسکن شده، جمعا ‎14‎ شماره به نشر رسيده است که آخرين شمار آن مورخ ‎10‎ ذيقعده ‎1327‎ق(‎2‎ آذر ‎1288‎ ه‌ش) ميباشد. نشريه با لوگوي کاليگرافي (خوشنويسي) نوشته شده است که زير آن سال تأسيس- ‎1327‎- و در زير آن، جمله هفته اي يک بار منتشر مي‌شود به چشم مي‌خورد. چاپ اين نشريه، سربي بوده و صفحه‌آرايي مطالب به صورت سه ستوني کار شده که البته گاهي اوقات بعضي از صفحات به شش ستون تقسيم و هر شماره از نشريه در هشت صفحه بسته شده است. از افرادي که در نشريه سروش فعاليت داشتند ميتوان به: علي اکبر دهخدا، يحيي الحسيني، محمد صادق، حسين کاظم‌زاده، حسن دانش و ... ياد کرد. ابتدا مدير مسئول و سردبير سروش علي اکبر دهخدا بوده، اما به دليل اخطاري که در شماره ‎10‎ هفته نامه آورده شده فردي به نام محمد توفيق پيک به عنوان مدير مسئول انتخاب مي‌شود. روزنامه سروش براي رسيدن به مشروطه به مدت هفت ماه در استانبول به چاپ رسد بعد از فرار محمدعلي شاه به سفارت روس، فرزند او، احمد شاه به تخت نشست. کمي بعد مجلس دوم با انتخابات منفي و دو درجه از افراد انقلابي و فاضل انتخاب و تشکيل شد. با تشکيل مجلس دوم آزادي خواهاني که به استانبول رفته بودند به ايران برگشتند. با بازگشت آنها روزنامه سروش براي هميشه تعطيل شد.
دهخدا در همین دوره به عنوان نماینده  تهران و کرمان راهی مجلس شورای ملی شد و در این زمان برای روزنامه های مجلس، آفتاب، پیکار، ایران کنونی مقاله های سیاسی و انتقادی می نوشت.
در زمان جنگ جهانی اول به ایل بختیاری پناه برد و طرح لغت نامه را در همین زمان ریخت. پس از جنگ به تهران بازگشتو از کارهای سیاسی کناره گرفتو به کارعای علمی و فرهنگی پرداخت و ریاست چند مدرسه و دانشکده را به عهده گرفت. در سال 1320 بازنشسته شد و به کار لغت نامه پرداخت.
در زمان مصدق از طرفداران او بود و مقاله هایی در این باره نوشت. بعد از کودتای 28 مرداد 32 به دنبال یافتن دکتر حسین فاطمی او را مورد شکنجه قرار دادند. در نهایت اسفند 1334 پس از هفتاد و هفت سال روی در نقاب خاک کشید و در گورستان شهر ری در مقبره خانوادگی به خاک سپرده شد.
منابع:
علي اکبر دهخدا/ علي اکبر ولايتي؛ ناظر: سجاد محمدي؛ ويراستار: سعيد واشهري.- تهران: اميرکبير، کتابهاي جيبي، ‎۱۳۹۰.
روزنامه نگاری دهخدا/ سید فرید قاسمی. مجله کلک، شماره 84. اسفند1375
 تابوي سياسي در سه روزنامه ، قانون ، صور اسرافيل و کاوه / سميه زماني. دو فصل نامه ممالک محروسه س‎1‎ ش ‎1‎ (بهار و زمستان ‎1394‎) ص ‎117-92
فهرست روزنامه و هفته نامه هاي سازمان کتابخانه ها، موزه ه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي/ طاهره مهاجرزاده
روزنامه روح القدس(مجموعه روزنامه). به کوشش محمد گلبن .- تهران: چشمه، ‎1363‎. ش‎1‎ تا ‎28‎ روزنامه چاپ تهران و شماره ‎1‎ چاپ سوئيس
تاريخ جرايد و مجلات ايران، محمد صدر هاشمي.- اصفهان: کمال، ‎1364‎. جلد دوم؛؛؛؛ تاريخ مشروطه. احمد کسروي.- تهران: امير کبير ‎1344‎

جهت مطالعه بیشتر به مقالات پیوست مراجعه کنید.