نویسنده: فاطمه خندان، (کارشناس واحد مطالعات  اسناد انقلاب اسلامی )

به دنبال سفر رضاشاه در سال ۱۳۱۳ خورشیدی به ترکیه تصمیمات رضا شاه برای انجام تغییرات فرهنگی آغاز گردید که از آن جمله میتوان از تغییر کلاه به کلاه شاپو، کشف حجاب، تأسیس دانشگاه (دانشگاه تهران)، جشن هزاره فردوسی، تأسیس فرهنگستان ایران یاد کرد. این امر در جامعه مذهبی ایران با واکنشهایی شدید مواجه گشت. در مشهد با توجه به صبغه مذهبی و حضور مراجع و علما در حوزه های علمیه مجاور حرم مطهر این واکنش به قیامی بزرگ در مقابل سیاست دین ستیزانه رضاه مبدل شد که در تاریخ این شهر با عنوان قیام مسجد گوهرشاد باقی ماند.
 سال ۱۳۱۴ به فرمان حکومت، استفاده از کلاه پهلوی به جای کلاه شاپو در سراسر کشور اجباری شد. مردم به خوبی میدانستند که این اولین گام برای حذف و تضعیف مذهب در میان مردم است.. چنانکه براساس اسناد موجود ازآن پس برنامه های کشف حجاب زنان ، ممنوعیت مراسم عزاداری در ماه محرم و محدودیت و ممنوعیت فعالیت روحانیت در راس برنامه های فرهنگی حکومت قرار گرفت.
رضاشاه برخلاف نظر اسدی نایب التولیه، به پیشنهاد پاکروان، شهربانی را موظف به اعمال  خشونت در استفاده از کلاه پهلوی نمود. در نتیجه اعمال قهری شهربانی، شب نوزدهم تیرماه مردم مشهد در مسجد گوهرشاد برای شنیدن سخنرانی شیخ محمدتقی گنابادی معروف به شیخ بهلول واعظ علیه حکومت  گرد آمدند با رسیدن گزارش بست‌نشینی مردم در حرم علی بن موسی الرضا به رضا شاه ، دستور اتمام تحصن داده شد.
 

                                                                                   شیخ محمدتقی گنابادی معروف به شیخ بهلول

 پاکروان استاندار، ایرج مطبوعی فرمانده لشکر را به سرکوبی مردم گماشت؛ در تیراندازی به تحصن‌کنندگان، عده زیادی از زائران و تحصن‌کنندگان کشته شدند و حکومت پیکر شهدارا بدون رعایت آیین‌های شرعی در گوری دسته جمعی در محله خشت مال ها و باغ خونی مشهد به خاک سپرد.
شفاعت فروغی رئیس دولت و نخست‌ وزیر رضاشاه که با اسدی نسبت دوستی و خویشاوندی داشت؛ به برکناری وی از تمام مشاغل مهم  و حبس خانگی منجر شد.
رضا شاه با اطلاع از عمق فاجعه واقعه گوهرشاد و به تحریک پاکروان، جهت تلطیف اوضاع به صدور حکم اعدام اسدی دردادگاه صحرایی و نیز برکناری  سرهنگ بیات رئیس شهربانی مشهد رضایت داد.
ایرج‌ مطبوعی‌ فرمانده لشگر همزمان با قیام گوهرشاد بوده نیز در دادگاهی‌ که‌ سال‌ ۱۳۵۸شمسی بعد از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ برای محاکمه وی به دلیل دخالت در واقعه مسجد گوهرشاد برگزار شد، به اعدام محکوم شد.
بعد از اعدام اسدی، برای نخستین بار نیابت تولیت نیز به عهده استاندار یعنی پاکروان سپرده شد. پاکروان به شدت به دنبال اجرای قانون کشف حجاب بود .شرایط در دوران استانداری او به گونه بود که روضه خوانی ها تعطیل و عزاداری منع شد  و این روال تا برکناری رضاشاه تا سال 1320 و ورود متفقین به ایران ادامه یافت.
رضاخان همچنین برای  آرامش نسبی مشهد، سرهنگ حسینقلی خان بیات را از ریاست شهربانی مشهد عزل و روسای ادارات و سرکشیک آستان قدس رضوی نیز برکنار و امور آستانه را  بطور موقت به محمدعلی شوشتری واگذار نمود.
علیرغم سانسور گسترده توسط دولت، خبر کشتار مسجد گوهرشاد از طریق زائران در سراسر کشور پخش شد. از علمای موثر در قیام گوهرشاد شیخ عباسعلی محقّق واعظ خراسانی بود.وی پس از سفر آیت الله العظمی قمی به تهران برای مذاکره با شاه و جلوگیری از اقدامات ضد دینی رضاخان و نیز بازداشت خانگی آیت الله قمی، تلگرامی از سوی علمای مشهد خطاب به شاه تنظیم کرده وخواستار آزادی آیت الله شدند.
منبرهای محقق تاروز قیام و حتی قبل از بهلول ادامه داشت که خواستار ادامه تحصن مردم تا آزادی آیت الله العظمی قمی و رفع قوانین ضد دینی شد. ازینرو پس از قیام گوهرشاد، دادستان نظامی تقاضای صدور حکم اعدام برای وی را کرد اما پس از چند جلسه دادگاه، به یک سال زندان از بدو توقیف محکوم گردید. بررسی ابعاد گوناگون این قیام هنوز به تحقیقات بیشتری نیاز دارد.
 

مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی از ابتدای تاسیس، تلاش در گردآوری و آرشیو اسناد این جریان تاریخی نموده و هم اکنون با 139 ساعت مصاحبه در بخش تاریخ شفاهی، 22 شماره اموالی اسناد مرتبط با واقعه کشف حجاب و قیام گوهرشاد و 30 عنوان کتاب و نیز مطبوعات در این موضوع دارای منابعی ارزشمند جهت بهره برداری پژوهشگران در حوزه تاریخ معاصر شهر مشهد و مبارزات انقلابی در این شهر می باشد.
در مطلب پیش رو از منابع موجود در مدیریت اسناد و نیز تحقیقات آقایان رضا توسی و سلیمان نوری پژوهشگران تاریخ معاصر استفاده شده است.