نشریات ادبی ایران از آغاز تا انجام با نگاهی به آرشیو گنجینه رضوی

آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی یکی از غنی ترین مجموعه های مطبوعاتی ایران را در اختیاردارد. به مناسبت 27 شهریور روز پاسداشت ادبیات فارسی مروری گذرا بر گنجینه نشریات ادبی ایران شده است تا علاوه بر معرفی بخشی از میراث مکتوب، قلم بسیاری از اثرآفرینان سرزمینمان را گرامی بداریم. آرشیومطبوعات این سازمان با جذب بیش از 500 عنوان نشریه کاملاً تخصصی در حوزه ادبیات فارسی، جایگاه ویژه ای در پاسخگویی به محققان برای استفاده از مطبوعات ادبی دارد. در این مرکز منابع منتشر شده در همه ادوار تاریخی به صورت چاپی و دیجیتالی در اختیار پژوهشگران است. 
برخلاف بسیاری از مضامین، مطالب ادبی را نباید در اولین روزنامه های ایران جستجو کرد. ادبی نویسی 17 سال پس از آغاز روزنامه نگاری در ایران وارد این عرصه شد. هر چند روزنامه «علمیه دولت علیه ایران» در سال 1280 قمری در برخی شماره ها مطالب ادبی را چاپ می کرد، اما نخستین روزنامه ای که توجه جدی تری به ادبیات داشت روزنامه «ملتی» است که سال 1283 قمری توسط اعتضادالسلطنه وزیر علوم دوره ناصری چاپ می شد. برای تنظیم هر دو روزنامه ای که نام بردیم، قاآنی شیرازی از قصیده سرایان بزرگ دوره قاجار همکاری داشته است و شاید وجود او دلیل چاپ مطالب ادبی این روزنامه ها بوده است. روزنامه «ملتی» معمولاً در هر شماره مطالب ادبی را چاپ می کرد. سه شماره اول آن به نام «ملت سنیه ایران» منتشر شد. در نخستین شماره اش شرح حال شمس الشعرا میرزا علی خان اصفهانی و قصیده ای از وی در وصف حضرت ختمی مرتبت(ص) چاپ شده است و در شماره های بعدی شرح احوال شاعرانی نظیر قاآنی، فردوسی، دقیقی، خاقانی، سنایی و بسیاری از شاعران قدیم و جدید را به همراه قصاید آنها منتشر کرده است. این روزنامه که دوره کامل آن در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است، ادامه عنوان «روزنامه وقایع اتفاقیه» است که به دستور ناصرالدین شاه به چهار نشریه متفاوت تقسیم شد. روزنامه «ملتی»در سال 1374 شمسی به همت سیدفرید قاسمی تجدید چاپ شده است. پس از آن روزنامه های «دولتی» و «ایران» تصاویر و قطعه های ادبی را در دوره ناصری چاپ کرده اند.
در دوره مظفری توجه به ادبیات در روزنامه ها بیشتر شد. اولین روزنامه غیر دولتی ایران که ذکاءالملک فروغی با نام «تربیت» در سال 1314 قمری منتشر کرد و آرشیو 434 شماره آن موجود است توجه زیادی به ادبیات دارد از پانویس های علمی- ادبی گرفته تا اشعار ادبی در آن فراوان دیده می شود. شماره 7 روزنامه به طور کامل به اشعاری از محمد ولی خان فروغی و ذکاءالملک در مدح حضرت صاحب الزمان (ع) اختصاص دارد. روزنامه «ادب» که ادیب الممالک فراهانی چاپ آن را سال 1316قمری از تبریز شروع کرد و بعد در مشهد و تهران انتشارش را ادامه داد،  مملو از مطالب ادبی است که تاثیر بسزایی در ادبیات آن دوره و روزنامه نگاری بعد از آن داشته است.
با آغاز مشروطه و رونق روزنامه نگاری ایران در سال 1324 قمری، ادبیات فارسی به سرعت این حوزه را تحت تاثیر قرار داد. با توجه به شور انقلابی و وضع قوانین جدید مملکتی، اشعار حماسی و عرفانی در روزنامه ها توسعه یافت و علاقه مندان بسیاری برای تهیه نسخه های آنها به صف می شدند. ادیبان بزرگی چون علی اکبر دهخدا، میرزاده عشقی، اشرف الدین گیلانی، ملک الشعرا بهار به عرصه روزنامه نگاری ورود کردند. دسته بندی روزنامه ها اتفاق افتاد: دسته اول روزنامه هایی که از ادبیات سیاسی برای ارتباط بهره می بردند مانند «نوبهار» با ادبیات تند سیاسی و اشعار انتقادی به مبارزه با استعمار به ویژه روس می پرداخت، «نسیم شمال» اشعار سیاسی و عامیانه را به چاپ می رساند، میرزاده عشقی در روزنامه «قرن بیستم» با اشعار هجو و انتقادی به دولتمردان می تاخت و دسته دوم روزنامه هایی که طنز ادبی را دستمایه چاپ روزنامه قرار داده بودند. روزنامه «صور اسرافیل» ستونی طنز و ادبی تحت نام «چرند و پرند» به قلم دهخدا داشت،  «ملانصرالدين» مي¬گفت كه با شلاق طنز و خنده مي¬خواهد با جهل و عقب ماندگي مبارزه كند. «بهلول» طنز را برای واداشتن مردم به تفکر به کار می برد. در این دوره روزنامه هایی مثل «تیاتر» ادبیات نمایشی را وارد عرصه روزنامه نگاری کردند و روزنامه هایی مثل «آذربایجان»، «ملانصرالدین»، «کاشف اسرار»، «بهلول» از کاریکاتور برای انتقال مفاهیم ادبی و طنز نیز بهره گرفته اند.
در دوره مشروطه برای اولین بار مجله های تخصصی ادبی منتشر شدند. یوسف اعتصام الملک آشتیانی پدر پروین اعتصامی مجله «بهار» را در سال 1328 قمری به عنوان اولین نشریه کاملاً ادبی منتشر کرد. آرشیو 24 شماره کامل آن در کتابخانه آستان قدس رضوی نشان از آثار ادیبان فرانسوی در این مجله است که به فارسی ترجمه شده اند. دومین نشریه ادبی را ملک الشعرا بهار با نام «دانشکده» در سال 1336 قمری منتشر کرد که سعید نفیسی و اقبال آشتیانی با او همکاری داشته اند. تحول در ادبیات فارسی از دغدغه های دست اندرکاران مجله بوده است.
در سال های پایانی حکومت قاجار رشد نشریات ادبی را شاهد هستیم. «گل زرد»، «ارمغان»، «آینده»، «ناهید»، «آزادیستان»، «شرق» تنها تعدادی از ده ها نشریه چاپ شده در این دوره است که تاثیر گذاری بسزایی درروزنامه نگاری ادبی پس از خود داشته اند.
با آغاز حکومت پهلوی اول جوی سانسورمآبانه و اختناق آمیز برای مطبوعات حکمفرما شده بود. مجله هایی چون «ارمغان» و «آینده» به انتشارشان ادامه دادند. نشریات صرفاً تخصصی رشد کردند. موضوعات شعر و داستان در مطبوعات این دوره بیشتر شدند. ترجمه متون ادبی و اشعار از زبان های غیر فارسی بیشتر مورد توجه قرار گرفت. نشریات این دوره یا دچار سانسور شده اند یا بیشتر جنبه تمجیدگرایانه دارند. مجله های مهمی چون «افسانه»، «دنیا»، «مهر»، «نمکدان»، «کانون شعرا» محصول این دوره 16 ساله هستند.
عصر پهلوی دوم دو دوره را از نظر مطبوعاتی از سرگذرانده است. سال 1320 تا مرداد 1332 و شهریور 1332 تا بهمن 1357 که دوره اول اوج روزنامه نگاری ایران است. آزادی های بی حد و حصر مطبوعاتی به ویژه در 5 سال پایانی این دوره، رشد قارچ گونه ای را نصیب مطبوعات کرد. اغلب شهرهای ایران برای اولین بار صاحب روزنامه شدند. انجمن های ادبی رشد کردند. دانشگاه ها برای اولین بار به عرصه چاپ مجله های ادبی پیوستند. مجله های «نامه فرهنگستان»، «سخن»، «یادگار»، «جهان نو»، «یغما»، «فردوسی»، «دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز»، «دانشکده ادبیات دانشگاه تهران» در دوره اول پهلوی دوم ظهور کردند. در این دوره به واسطه رشد مطبوعات و نظارت اندک بر آنها به دلیل آزادی های نسبی ارائه شده، برخی روزنامه ها به فحش نامه تبدیل شده بودند. مدیران نشریات با استفاده ابزاری از روزنامه ها و ادبیات به حکومت، دین، مردم و احزاب حمله می کردند. دراین دوره برای اولین بار مجله های ادبی تخصصی وارد عرصه انتشار شدند. مجله «ایران کوده» نخستین مجله زبانشناسی کشور بین سال های 1323 تا 1328 چاپ شد.             
پس از مرداد 1332 روزنامه نگاران ایران مجدد به محاق سانسور و تعطیلی دچار شدند. اندکی از نشریات توانستند به انتشارشان ادامه دهند. مجله های«ارمغان»، «آینده»، «یغما»، «فردوسی» به انتشارشان ادامه دادند و نشریات جدیدی چون «کیهان ماه»، «جنگ اصفهان»، «نگین»، «خوشه»، «الفبا»، «دانشکده ادبیات مشهد»، «راهنمای کتاب»، «وحید»، «گوهر»  پدید آمدند. در دوره دوم عصر پهلوی رونق چاپ نشریات ادبی را در دهه 40 و 50 شاهد هستیم و اغلب نشریات عامه پسند و حتی روزنامه ها صفحاتی را به ادبیات اختصاص داده اند.
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 چاپ نشریات دگرگون شد و رویکرد جدیدی حاکم گردید. به واسطه پیروزی انقلاب و تحولات ایجاد شده و پس از آن آغاز جنگ تحمیلی، رونق نشریات ادبی افول کرد. معدود روزنامه ها و مجله های در حال انتشار از ادبیات حماسی و صفحات ادبی زیاد بهره برده اند. پس از انقلاب تنها مجله «آینده» به همراه تعدادی از مجله های ادبی دانشگاه های کشور به انتشارشان ادامه دادند. اولین مجله کاملاً ادبی ایران پس از پیروزی انقلاب سال 1364 منتشر شد. در این سال مجله های «دنیای سخن» که به ادبیات نوین و شعر سنتی توجه داشت و «آدینه» که مجله ای روشنفکرانه در باب ادبیات و هنر بود، منتشر شدند. مجله «ادبستان» که سال 1368 مؤسسه اطلاعات چاپ کرد، به همراه مجله «کلک» و «تکاپو» یکی دیگر از مجلات ادبی این دهه هستند. دهه 70 به بعد مجله های ادبی رونق گرفتند.  مجله های «گردون»، «ادبیات داستانی»، «سوره»، «هستی»، «کارنامه»، «بخارا»، «نگاه نو» و بسیاری مجله های دیگر به مطبوعات ادبی رونق دادند. اوج روزنامه نگاری ادبی پس از انقلاب اسلامی را در دهه 80 و 90 به ویژه با تفکیک مجله های ادبی دانشگاه ها و انتشار مجله های الکترونیکی مشاهده می کنیم.
ادبیات فارسی در مطبوعات خارج از کشور
هندوستان آغازگر فارسی نویسی در مطبوعات دنیاست. روزنامه های زیادی به این زبان سال ها قبل از آغاز روزنامه نگاری ایران در هند منتشر شده و حتی تاثیر روزنامه های فارسی بر فرهنگ هند آن زمان، قابل ملاحظه است به نحوی که انگلیسی ها برای زدودن زبان فارسی و جمع شدن روزنامه های فارسی از هند تلاش بی حد و حصری کردند. در دوره مظفری و بعد آن روزنامه نگاران ایرانی در هند روزنامه های دیگری را به فارسی منتشر کردند که برخی از آنها چون «حبل المتین کلکته» علاوه بر تاثیر گذاری بر روزنامه نگاری ایران، به لحاظ ادبی نیز صاحب سبک  بوده اند. روزنامه های «حکمت» و «چهره نما» در مصر، «روزگار نو» چاپ آمریکا، روزنامه «کاوه» و مجله «نامه فرنگستان» چاپ برلین که به زبان فارسی چاپ و در ایران توزیع می شدند نیز علاقه مندان بسیاری داشتند. 
نشریات ادبی در مشهد
مشهد روزنامه نگاری را بعد از شهرهای تهران، تبریز،شیراز، اصفهان و حتی بوشهر تجربه کرده است اما در برخی زمینه ها مثل ادبی نویسی از همان آغازین نوشته های روزنامه نگاری سرآمد بوده است. روزنامه «ادب» که ادیب الممالک فراهانی به عنوان یکی از پرآوازه ترین ادیبان عصر مظفری به عنوان اولین نشریه مشهد چاپ کرد، مملو از نوشته های ادبی و اشعاری از شاعران معاصر بود. این روزنامه در بررسی ادبیات روزنامه نگاری ایران بسیار مورد توجه است. با آغاز مشروطه روزنامه های مشهد نیز مانند سایر نقاط کشور از اشعار انتقادی و حماسی برای ایجاد شور و نشاط اجتماعی بهره برده اند. نخستین نشریه ادبی در مشهد را مشکان طبسی به سال 1301 با نام «دبستان» تأسیس کرد که از مجله های مهم درترویج ادبیات امروزی بوده است. در دوره پهلوی تعداد زیادی نشریه ادبی منتشر شد. «نامه فرهنگ»، «فرهنگ خراسان»، «مجله دانشکده ادبیات مشهد»، «هیرمند»، «جنگ پارت» از جمله این نشریات هستند و علاوه بر آن روزنامه های «آفتاب شرق» و«خراسان» در دهه 40 و 50  صفحات ادبی داشتند که منظم منتشر می شدند. ادیبان بزرگی چون گلشن آزادی نیز روزنامه «آزادی»، حسن عمید «سالنامه خراسان» و«رساله دانش» را منتشر می کردند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی رشد چشمگیری در چاپ مطبوعات ادبی مشهد رخ داده است. منابع مطبوعاتی بیش از 70 عنوان را در این زمینه فهرست کرده اند. آرشیو مطبوعات آستانقدس رضوی در مجموع تعداد 65 نشریه تخصصی این حوزه را توانسته جذب کند. دانشگاه های مشهد با 35 عنوان که 22 مورد آن را انجمن های علمی دانشجویی منتشر کرده اند، سرآمد ناشران ادبی مشهد هستند.
ویژگی نشریات ادبی در ایران
طول انتشار برخی از آنها بیش از یک دهه بوده است. «ارمغان»، «آینده» و برخی مجله های وابسته به دانشکده های ادبیات دانشگاه های ایران با نیم قرن انتشار و مجله های «یغما»، «سخن» با بیش از سه دهه از نشریات مهم این حوزه هستند. 
بیشترین مجوز صادر شده برای چاپ نشریات ادبی در تاریخ روزنامه نگاری ایران مربوط به دهه 80 است.
دیدگاه سیاسی و انتقادی ادبی در روزنامه نگاری آغاز مشروطه و سپس دوره نخست وزیری مصدق نسبت به سایر دوره ها بیشتر مشاهده می شود.
روزنامه نگاری ادبی فراز و فرود بسیار داشته و به فراخور زمانه رویکرد انتقادی، سیاسی، حماسی اتخاذ کرده است.
بر اساس موجودی آرشیو مطبوعات گنجینه رضوی، استانهای تهران، خراسان رضوی، اصفهان، آذربایجان شرق به ترتیب بیشترین تعداد نشریه ادبی را به خود اختصاص داده اند. از هریک از این استان ها بالغ بر 50 نشریه ادبی جذب شده است.
 اکثر مجله هایی که در دانشگاه های ایران با نام مجله «دانشکده ادبیات» چاپ شده از دهه 80 به مجله های تخصصی تری در حوزه مختلف ادبی تقسیم شده اند.