تحصیل دختران جدیدالاسلام در مشهد

نویسنده: غلامرضا آذری خاکستر

نخستین نشانه‌های شروع به تحصیل دختران شهر مشهد به اواخر دوره قاجار می‌رسد. در سال ۱۳۳۳ قمری/ ۱۲۹۶ خورشیدی پس از اینکه فروغ آذرخشی اولین مدرسه دخترانه مشهد را تأسیس کرد، شاهد حضور دختران در مدارس نوین هستیم، و به مرور زمان، تعدادی از مدارس دخترانه در محلات مختلف تأسیس شدند و به پذیرش دختران اقدام کردند. مدارس دخترانه‌ای همچون بانوان، عصمتیه، ارض اقدس، گوهریه و عزتیه در زمره نخستین مدارس دخترانه مشهد محسوب می‌شوند.
 
دختران مشهدی در این مدارس آموزش‌های ابتدایی را کسب می‌کردند. جالب است بدانید در سال ۱۳۰۴ خورشیدی در مجموع حدود ۵۶۶ دختر در ۶ مدرسه شهر مشهد در حال تحصیل بوده‌اند که این آمار معادل مجموعه دانش‌آموزان یک دبستان متوسط امروز است. خانم‌ها فروغ آذرخشی، بانو قهرمانی، عصمت‌الشریعه، ابوالملکی، مجاهد، هوشیاران، عالمتاج ضیاءمقدم، خدیجه رضایی نظامی، خانم شرافت‌الدوله، محترم ملوکیه و کوکب پوررنجبر از نخستین مدیران مدارس دخترانه مشهد محسوب می‌شوند که نقش مهمی در تحصیل و آموزش دختران آن زمان داشته‌اند. هرچند ابتدا تلاش و راه‌اندازی مدارس دخترانه راحت نبوده و در آن ایام همواره مشکلاتی در این زمینه وجود داشته است، پس از مدتی، شرایط به گونه‌ای می‌شود که تأسیس مدارس دخترانه با اقبال عمومی روبه‌رو می‌شود.
 
بنا بر اسناد باقی‌مانده، در تاریخ دوم مهرماه ۱۳۱۲، ۲۶ نفر از دختران جدید‌الاسلام طی نامه‌ای به محمدولی‌خان اسدی درخواست کرده‌اند در مدرسه دخترانه محل سکونتشان تحصیل کنند. جدیدالاسلام‌ها به گروهی از مهاجران یهودی به مشهد اطلاق می‌شود که سابقه مهاجرت آن‌ها به این شهر به دوره افشاریه می‌رسد. این گروه پس از سکونت در یکی از محلات مشهد، به مرور مسلمان شدند و به کسب‌و‌کار‌هایی همچون ابریشم‌بافی یا تجارت پوست و ... مشغول شدند. گاه حوادث و اتفاقات موجب کدورت بین آن‌ها و مردم شده که در حافظه تاریخی معمران شهر مشهد روایت‌های متفاوتی ثبت کرده است. به قولی، کوچه جدید‌ها در محله عیدگاه مشهد یادگاری از حضور این گرو‌های مهاجر می‌باشد. طبق این سند، دختران جدید‌الاسلام خطاب به اسدی نایب‌التولیه وقت نوشته‌اند: «محترما معروض می‌داریم نظر به اینکه جدیدا شعبه مدرسه دوشیزگان در محله عیدگاه دایر گردیده و این‌جانبان دختر‌های جدیدالاسلام که قصد تحصیل در مدرسه مذکور داریم و مراجعه به مدیره نموده‌ایم، در جوابمان می‌گویند که به واسطه نداشتن جا نمی‌توانیم محصلات قبول نماییم. متمنی هستیم مقرر فرمایید این‌جانبان را که دارای سجل و هویت ذیل می‌باشیم در مدرسه مذکور قبول نمایند. موجب تشکر و مزید امتنان دعاگویان خواهد گردید. بی‌بی‌جان مردخانی صبیه نصرا... به هویت نمره ۱۳۸۵۵، بی‌بی عزیز صبیه الحق نمره ۱۴۰۰۴، طوطی حکیمیان صبیه رحمت‌ا... نمره ۶۷۵ و ....»
 
درخواست دختران جدیدالاسلام به اداره معارف و اوقاف ارسال و تقاضا می‌شود آن‌ها را در دبستان دوشیزگان شاه‌رضا که نزدیک محل آن‌هاست بپذیرند. طی نامه‌نگاری‌ها در نهایت درخواست محصلات جدید‌الاسلام طبق مقررات پذیرفته می‌شود. چنین به نظر می‌رسد که به احتمال زیاد تا تاریخ این سند، یعنی سال ۱۳۱۲ خورشیدی، دختر‌های جدید‌الاسلام یا به مدارس دورتر از محل سکونتشان می‌رفته‌اند یا اینکه شرایط تحصیل برای آن‌ها فراهم نبوده است؛ بنابراین با گسترش مدارس دخترانه در محلات مختلف شهر، آن‌ها نیز در محل سکونتشان از خدمات آموزشی بهره‌مند می‌شوند.