التزام نامه روضه‌خوان‌های حرم امام رضا(ع) در ماه محرم

شکوه السادات سمیعی

   همزمانیِ ایام محرم و صفر با رؤیت و مطالعه یک برگ سند در مجموعه اسناد اداری آستان قدس رضوی، با موضوع التزام نامه روضه‌خوان‌های حرم امام رضا(ع) در ماه محرم، دلیل قانع‌کننده‌ای برای تنظیم و نگارش این سطور مهیا کرد. این سند مربوط به دوره قاجار است با رویکرد به شرح وظایف روضه‌خوان‌ها که از گذشته تا به حال سهمی غیرقابل انکار در اجرای مراسم مناسبتی به ویژه سوگواری‌های مذهبی ایفا می‌کنند.
   در تعریف واژه روضه‌خوان آمده: کسی‌ست که با هنرمندی و مهارت‌های فردی، مرثیه‌خوانیِ مصائب ائمه معصومین را انجام می‌دهد، تا خدمتی به ترویج دین و مذهبِ خویش و جلب رضایت پروردگارش کرده باشد. وی بر منبر یا صندلی‌ نشسته و با خواندن مصیبت با صدایی حزین، اهل مجلس را به گریه و عزاداری فرا می‌خواند. این کار موجب پیوند روحی و عاطفی میان سوگواران شیعه می‌شود، و علاوه بر سازندگی ‌تربیتی، اجر و پاداش الهی در آخرت و بهره‌مندی از شفاعت اباعبدالله الحسین(ع) را در پی دارد.

    سندهای موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی از ارتباط مستمر و پیوند عمیق این نهاد با مراسم روضه و روضه‌خوانی حکایت می‌کند. اسناد بی‌شماری در این مرکز، اطلاعات معتبر و مستندی از نحوه مراسم روضه‌خوانی و مسئولیتِ مهم روضه خوان‌ها در حرم امام رضا (ع) ارائه می‌دهد. با یافته‌هایی تاریخی درباره آن، که آغازش برای مرکز اسناد آستان قدس رضوی با سندی درباره پرداخت وظیفه محمدحسین روضه‌خوان، از سال 1025ق. کلید می‌خورد. در خصوص جدیدترین سند با این موضوع نیز می‌توان گفت تا زمان نگارش این مطلب، آخرین سند با این عنوان، تاریخ 1333 شمسی را دارد.
  سندی که اینک مجال معرفی آن پدید آمده، التزام نامچه‌ای از سوی یکی از مسئولان آستان قدس رضوی خطاب به حاجی ملا محمدعلی روضه‌خوان باشی آستان قدس رضوی‌ست که برنامه حضور، محل استقرار و نحوه اجرای برنامه روضه‌خوان‌های حرم امام رضا(ع) را در محرم سال 1276 ق. تعیین و ابلاغ می‌کند. بر اساس اطلاعات اسناد مختلف، روضه‌خوان باشی مسئولیت سرپرستی همه روضه‌خوان‌های شاغل در حرم امام رضا را به عهده داشته، و امور مربوط به وظایف آن‌ها را هماهنگی و مدیریت می‌کرده است.
  به طور کلی در آرشیو اسناد آستان قدس 2253 سند درباره روضه خوان‌ها وجود دارد، اما از آن‌جا که سند معرفی شده خطاب به یک روضه خوان باشی‌ست، با تلاش برای تجمیع اطلاعاتی از روضه خوان باشی‌های آستان قدس،  47  شماره اموالی سند درباره این منصب که ریاست روضه خوان‌های حرم را به عهده داشته، به دست آمد. در جدول ذیل می‌توان به جزییات بیشتری از اسامی و تاریخ فعالیت آن‌ها در حرم امام رضا(ع) دست یافت:

در دو شماره اموالی از اسناد  نیز،  تنها به واژه روضه‌خوان باشی بدون ذکر نام افراد اشاره شده است.

   نکته مهم در محتوای این سند بعد از تقسیم‌بندی اماکن مختلف در حرم و ذکر نام تک تک روضه خوان‌ها و تعیین محل حضورشان به طور خاص، توصیه‌های انضباطیِ صاحب منصب آستان قدس به روضه‌خوان باشی‌ست، که درباره نحوه اجرا، مضمون روضه، مقدار زمان و تنظیم سرعتِ خواندن روضه‌خوان‌ها، با جزییات و به تفکیک دستوراتی را صادر می‌کند: «عالیجناب حاجی ملا محمدعلی روضه‌خوان‌ها را قدغن کند دعای اجابت دوستان خودشان را به اختصار تمام کنند، ... آنکه ملا عبدالکریم مختصر دعا می‌کند، و خود حاجی هم بعد از دعای پادشاه روحی فداها و روسای دولت علیه و نواب والا و جناب وزیر و پیشکار مملکت خراسان و علما اعلام، هریک را در مقام خود به اختصار دعا نموده فاتحه بگوید، ولی خودِ حاجی، یاالله را یک مرتبه التماس دارم بیشتر بگوید، طوری بوده که دعا کردن روضه خوان‌ها برای مردم بیش از روضه خواندن باشد»
ترتیب استقرار روضه خوان‌ها و زمان دقیق انجام مراسم در این سند به این شرح اعلام شده است: « ایوان مبارکه طلا بعد از نماز ظهر به فاصله یک‌ساعت و نیم:
حاجی ملا محمد علی6، ملا عباسعلی 5، ملا عبدالکریم 4، ملا عبدالله هراتی 3، آقا سید ابوطالب 2، آسید حسن 1، مؤذن.
مهمانخانه سرکار بندگان عالی، یک ساعت و نیم از شب گذشته شروع شود:
حاجی ملا محمدعلی 4، ملا عباسعلی 2، ملا عبدالکریم 3، حاجی ملا علی 1.
درب حرم مبارکه یک‌ساعت از شب گذشته، که بعد از فراغ خدام از صفه شروع به روضه شود:
حاجی ملا محمدعلی 5، ملا عبدالله 3، ملا عباسعلی 2 ، سید شاگرد شیخ 1، ملا عبدالکریم 4.
مهمانخانه سرکاری شب بعد از فراغ از دارالتولیه:
ملا عبدالله 5، حاجی محمدعلی 6، حاجی ملا حسین 2، حاجی سید حسین 1، حاجی ملا علی 4، احمد ترشیزی 3»
احتمال دارد اعداد مقابل اسامی در سند، ترتیب زمانیِ مرثیه‌خوانی توسط روضه خان‌ها، از ابتدا تا پایان مراسم را مشخص می‌کند، چنان که ختم‌کننده همه مجالس در این تقسیم‌بندی، حاجی محمدعلی روضه خوان باشی‌ست که همواره رقم بزرگ‎تر در کنار نامش درج شده است.

 در پایان، این التزام نامچه به اصول انضباطی و اقدامات توبیخی در صورت سرپیچی از این دستورات، تأکید شده است: «ملتزم شد عالیجناب حاجی ملا محمدعلی روضه خوان باشی بر اینکه هرگاه نایب تفصیلی که اسامی هر یک از روضه خوان‌ها در آنکه مخصوصه نوشته شده، تخلف بنمایند به این معنی که اشخاصی که نوشته نشده خود نیز بخوانند، تخلف نموده،( منظور این است که اگر روضه خوانی غیر از اسامی موجود جایگزین شود)،  دیر حاضر شوند و یا خلاف قاعده از هر یک سر بزند، مورد مؤاخذه سرکار بندگان عالی دام اجلاله باشد. مداح هم در این مجالس باشد. آقا به اختصار بکوشد، این چند کلمه به جهت التزام نامچه قلمی شد، تحریراً شهر محرم‌الحرام 1276».

مطالعه این سند و همچنین وجود دفاتر منظم اداری در مجموعه اسناد آستان قدس نشان می‌دهد که امور اجرایی حرم امام رضا(ع) از دیرباز پیرو ضوابط و قوانین نوشته یا نانوشته ای بوده که مراحل مختلف کارها را مدیریت و کنترل می‌کرده است. همچنین مؤید این مسئله است که در سیستم اداری آستان قدس علاوه بر تدوین اصول تنظیمی و قانونمند برای انجام وظایف، به مسئله نظارتیِ امور و پیگیری کارهای محوله به کارکنان نیز توجه ویژه‌ای می‌شده است.