گذری بر تاریخ رهن و اجاره مسکن در مشهد از گذشته تاکنون

هما سعادتمند

خانه‌های اجاره‌ای در نخستین سرشماری

آمار‌های نخستین سرشماری مشهد در سال ۱۲۵۷ خورشیدی نشان می‌دهد، مشهدِ ۵۷ هزار و ۲۲۸ نفری آن روزگار به تعداد سکونت همه شهروندانش دارای خانه و سقف و پناه بوده است، چون در همه شش محله معروفش (سراب، سرشور، عیدگاه، پایین خیابان، بالاخیابان، نوغان) تنها ۲۴ خانه اجاره‌ای یافت می‌شده که ۲۲ باب آن در محله سراب و دو باب دیگر، یکی در نوغان و بعدی در بالاخیابان قرار داشته است.

 همچنین از ۲۲ خانه اجاره‌ای در محله سراب که اغلب ساکنان آن افراد بانفوذ حکومتی یا کارمندان مشاغل دولتی بوده اند، ۱۱ خانه در اجاره عام، ۷ خانه در اجاره افغان، ۲ خانه در اجاره دولتمردان و یک خانه اجاره‌ای را هم برای زوار در نظر گرفته بودند. ناگفته نماند، «شاهزاده‌زین العابدین میرزای قاجار» که زحمت این سرشماری را کشیده، تعداد همه منازل مسکونی مشهدِ این روزگار را نیز ۷ هزار و ۶۶۶ باب خانه نوشته است. در این آمار همچنین سیاهه ۴۷ خانه و یک تکیه وقفی نیز آمده که در ایام مختلف سال به مصرف اسکان مسافران، در راه ماندگان و مواردی از این دست می‌رسیده است. به گفته زین العابدین میرزا، از این مجموع هم سهم محله سراب ۱۳ خانه، محله عیدگاه ۱۳ خانه، پایین خیابان ۷ خانه، نوغان ۹ خانه و بالا خیابان ۵ خانه بوده است.

شاید به همین سبب هم هست که نمی‌توان در کاغذ خبر و جراید این دوره هیچ آگهی یا به اصطلاح آن روزگار «اعلانی» از رهن و فروش خانه پیداکرد. در واقع نخستین اعلان فروش و رهن منزل که نمونه آن بسیار نادر است را می‌توان در دوران سلطنت محمدعلی شاه قاجار دید. در این اعلان که آن را «روزنامه بشارت» به تاریخ ۱۱ جماددی الاول ۱۳۲۵ هجری قمری (۱۱ تیر ۱۲۸۶ خورشیدی) چاپ و منتشر کرده، آمده است: «منزل بزرگ جنب باغ مرحوم مؤتمن السلطنه، واقع در کوچه قونسولخانه روس که دارای ابنیه محکم، مصالح وافر و یورت زیاد است، به تصدیق اهل خبر به فروش می‌رسد و در هزار و پانصدتومان هم رهن داده می‌شود. طالبین رجوع به اداره نمایند.» پس از این تا روزگار احمد شاه خبری ازاین گونه اعلان‌ها نیست.

فروش عمارت‌های اعیانی

در دوران سلطنت آخرین شاه قاجار هم نمونه‌های اندکی از آگهی فروش منزل یا مغازه- که با گذشت روزگار بر تعداد آن افزوده می‌شود- وجود دارد. برای نمونه روزنامه بهار در ۲۵ شعبان ۱۳۳۷ هجری قمری، می‌نویسد: «یک دستگاه منزل شامل بیرونی و اندرونی و سراچه به انضمام سه باب دکان واقع در بازار سرشور جنب دالان میر معصوم خان نمره ۴۲ به فروش می‌رسد. طالبین در سرای سلطانی به آقای حاج آقا محمد افشار رجوع نمایند. همچنین یک باب منزل واقع در کوچه ارک کوچه حمام نمره از قیمت معمار ده یک کسر، به فروش می‌رسد. طالبین به حجره درودی اطلاع دهند. شیخ الشریعه.» این روزنامه در همین ایام آگهی یک قطعه زمین را هم چنین آورده است: «زمینی قابل العماره که سه رشته قنات از آن می‌گذرد به مساحت ۳ هزار زرع در خیابان دروازه جنت باغ ملی به فروش می‌رسد. طالبین رجوع به آقای تحویلدار مالیه کنند یا به آقای میرزا احمدخان سرتیپ رجوع نمایند.»

درهمین روزنامه به تاریخ ۱۶ ربیع الاول ۱۳۳۷ هجری قمری می‌خوانیم: «یک باب منزل کوچک که دارای عمارت تحتانی و فوقانی است واقع در محله چهارباغ داخل کوچه که مقابل خانه حاجی قائم مقام جنب سابات به قیمت معمار فروش می‌شود. طالبین در سرای سلطانی به حجره آقا میرزا هاشم خراسانی یا در سرای قزوینی‌ها به تجارت خانه آقای کاشف رجوع فرمایند. کاشف.» بررسی این دست اعلان‌ها که اکثر آن‌ها مزایده زمین است، نشان می‌دهد عامه مردم این روزگار دغدغه‌ای با نام خانه نداشته اند. منازلی هم که در روزنامه سیاهه می‌شده اند، اغلب عمارت‌های بزرگ اعیانی هستند که فقط به رهن درباریانی که از پایتخت منصب می‌گرفته وبه مشهد می‌آمدند، داده و جز در مواردی اندک که شامل زمین، رباط ها، کاروانسرا‌ها و تیمچه‌ها می‌شده، در هیچ کدام حرفی از اجاره بهای ماهیانه نیست.

رهن و اجاره از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ خورشیدی

تعداد اعلان فروش و رهن منزل در دوره پهلوی اول بیشتر می‌شود. برای نمونه روزنامه آزادی در ۱۸ آذر ۱۳۰۴ چنین آگهی کرده است: «یک باب منزل تمیز خوب دارای آب لوله واقع در جنب دروازه سراب به قیمت مناسب به اجاره داده می‌شود. طالبین به تجارتخانه حاج‌آقای طاهباز یا اداره آزادی رجوع کنند.» همین روزنامه ۲ سال بعد در ۱۳ آذر ۱۳۰۶ هم نوشته است: «یک باب منزل که خیلی خوش سبک و خوب و دارای هفت اطاق فوقانی و چهار اطاق تحتانی است واقع در کوچه پنجه به قیمت مناسب به اجاره داده می‌شود. طالبین به اداره آزادی رجوع کنند.»

به روال گذشته همچنان در هیچ کدام از این اعلان‌ها قیمتی برای رهن یا اجاره منزل مسکونی درج نشده است و تنها چند نمونه مزایده املاک آستان قدس و اداره اوقاف را می‌توان دید که در آن مبلغ اجاره ذکر شده است. برای نمونه روزنامه آفتاب شرق در ۱۳ اسفند ۱۳۱۵ اعلان مستغلاتی را در خیابان سفلی، کوچه عباسقلی خان سیاهه کرده و می‌نویسد: «یک باب تیمچه معروف به سرای غزالی از طرف اداره اوقاف ایالتی خراسان به شرایط زیر اجاره داده می‌شود: مدت اجاره ۳ سال کامل خورشیدی است. مال الاجاره نیز ماهیانه ۴ هزار ریال می‌باشد. مالیات، مستغلات و عوارض بر عهده مستأجر است و ایشان بدون اجازه کتبی ریاست اوقاف حق انتقال مورد اجاره را ندارد.» جالب است بدانید که روزنامه «آفتاب‌شرق» در ۱۰ فروردین ۱۳۱۶ خورشیدی برای نخستین بار از کلمه «آگهی» به جای «اعلان» استفاده و آن را جایگزین می‌کند.

رهن و اجاره از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۹ خورشیدی

در مطبوعات اوایل دوران پهلوی دوم به نسبت افزایش جمعیت و گسترش شهرها، بر آگهی رهن و اجاره منازل مسکونی کوچک نیز افزوده می‌شود، اما باز هم گویا طالبان خانه کم اند، زیرا برخی از این آگهی‌ها برای روز‌ها و ماه‌ها چاپ می‌شده، ولی مشتری پیدا نمی‌کرده اند. در دهه ۴۰ با افزایش یک باره جمعیت، زرق و برق زندگی شهرنشینی، آغاز مهاجرت از روستا‌ها و رواج آپارتمان نشینی، این رویه تا حدودی تغییر پیدا می‌کند و از این به بعد است که مسکن به یک دغدغه مهم در زندگی شهری تبدیل می‌شود.
این مسئله به مروز در دهه ۵۰ با افزایش قیمت مسکن، بازار رهن و اجاره‌ها را چنان داغ می‌کند که در بخش نیازمندی روزنامه‌ها به موارد بالایی از مستأجرانی بر می‌خوریم که مشخصات منزل مورد نظر خود را آگهی کرده اند.

برای نمونه بخش نیازمندی‌های روزنامه خراسان چنین چاپ کرده است: «یک باب منزل درست یا آپارتمان ۳ اتاقه به مبلغ ۲۰ هزار تومان رهن و مبلغ اندکی اجاره نیازمندیم.» یا این مورد: «یک دستگاه آپارتمان یا منزل دو اطاقه در حوالی سعدآباد، آبکوه، سناباد یا کوهسنگی تا ماهی ۲ هزارتومان به صورت اجاره برای زن و شوهری بدون بچه نیازمندیم.» در همین دوران قیمت فروش یک خانه بزرگ ویلایی در خیابان عامل با حاشیه ۲۰ متری و کوچه آسفالته ۱۵۰ هزار تومان نوشته شده است. در آگهی دیگری هم که محدوده آن مشخص نیست یک نفر گفته یک باب منزل ششدانگ با سند اعیان را حداکثر با مبلغ ۴۰۰ هزار تومان خریدار است.
ناگفته نماند تا این زمان عوام آگهی خرید و فروش و رهن و اجاره منازل خود را به صورت شخصی و فامیلی انجام می‌داده اند، اما پس از این است که آگهی تبلیغ املاکی‌ها در جراید مختلف باب می‌شود.

مورد دیگری که در آگهی منازل در دهه ۵۰ در خور توجه است، تقسیم کردن شهر به بالا و پایین است، بدون اینکه آدرسی مدنظر باشد. برای نمونه در روزنامه خراسان می‌خوانیم: «آپارتمان ۲ یا ۳ اتاق خوابه جهت رهن و اجاره در بالای شهر نیازمندیم.» در آگهی دیگری مربوط به سال ۵۹ نیز آمده که: «منزلی لوکس در حاشیه خیابان‌های بالای شهر با سرویس کامل (حمام و دستشویی) و تلفن به صورت اجاره مورد نیاز است.».

اما امتیاز‌ها و امکاناتی که برای یک آپارتمان یا خانه لوکس در این دوران مورد نظر بوده هم از موارد خواندنی این آگهی هاست. مثل امروز که می‌نویسند فلان خانه دارای مستر، جکوزی و... است، در آن روزگار ملاک یک خانه لوکس این موارد بوده است: «به فروش می‌رسد: منزلی در خیابان شاهرخ شمالی، ۱۶۰ متر زمین، ۲۰۰ متر زیربنا، دو طبقه، سرنبش، دارای موکت، فیش تلفن و کرکره است.»

در آگهی دیگری هم آمده است: «آپارتمان ۳ اتاقه واقع در کوی دکترا با تلفن شوفاژ کولر برق و آب مجزا. به رهن و اجاره داده می‌شود.» دارای حمام دوش دار هم در برخی موارد ذکر شده است. همچنین در اواخر این دهه روزنامه خراسان آگهی رهن و اجاره سوئیت را با عنوان «مسکن‌برای‌همه» تقریبا هر ماه چندبار آگهی کرده که تا پیش از آن به چشم نمی‌خورد و به نوعی نشانگر افزایش آپارتمان نشینی و مطالبه بسیار برای آن است: «از سوئیت‌های مدرن و مبله با امکانات رفاهی کامل فقط دو دستگاه دیگر باقی مانده که به طور رهن و اجاره می‌دهیم.»

افزایش قیمت رهن و اجاره با آغاز جنگ

از دهه ۶۰ به بعد با شروع جنگ تحمیلی، قیمت رهن و اجاره خانه‌ها دوباره روندی افزایشی می‌گیرد، آن چنان که می‌شود در بخش نیازمندی‌ها چنین آگهی‌هایی را دید: «یک منزل ششدانگ ملکی که عمر ساختمان آن بیشتر از ۱۰ سال نباشد به مبلغ ۱۵۰ هزار تومان نیازمندیم.»

در نیمه دوم دهه ۶۰ نیز قیمت خانه‌ها برای فروش چنین آگهی شده است: «۱۶۵ متر زمین. ۲۰۰ متر زیربنا. ۲ طبقه.۴ اتاق خواب. حال. سرویس. آشپزخانه. پانسیون. تلفن. شوفاژ. کولر. تهویه. کرکره. موکت. تمام سنگ. قیمت یک میلیون تومان.» در آگهی دیگری نیز یک باب منزل حدود ۱۱۵ متر زمین ملکی، دارای ۵ اتاق خواب، زیر زمین و سه طبقه، دارای گاز و دیگر امکانات واقع در خیابان امام رضا (ع)، کوچه باقریه، ۷۰۰ هزار تومان قیمت خورده است. این افزایش قیمت مطالبه خانه‌های دارای وام را افزایش می‌دهد. در یکی از این آگهی‌ها که از سوی روزنامه خراسان منتشر شده، آمده است: «یک باب منزل مسکونی ۳ طبقه. نبش میلان ۱۲ متری. مطهری ۲. کوی تعبدی. با ۲۷۰ متر زیربنا و اسکلت فلزی دارای ۴۰۰ هزار تومان وام. فوری به فروش می‌رسد.»

اجاره در دهه ۸۰ به بعد

این افزایش قیمت‌ها تا دهه ۸۰ ادامه پیدا می‌کند، آن چنان که در نیازمندی‌های روزنامه خراسان شهریور ۱۳۸۲ قیمت منازل ویلایی و آپارتمانی به این مبالغ می‌رسند: «یک واحد آپارتمان ۱۲۰ متری با ۲۵ متر حاشیه. نبش کلاهدوز، اول بولوار قاضی طباطبایی، شیک و نوساز با تمام امکانات رفاهی. فی ۳۸ میلیون.» یا «طبقه دوم، ۱۲۰ متری، دو خوابه با همه امکانات، واقع در کلاهدوز ۳۲. ۳۶ و نیم میلیون تومان.» رهن و اجاره خانه‌ها هم سیر صعودی خود را تا دهه ۸۰ حفظ می‌کنند. برای نمونه می‌توان به این آگهی‌ها اشاره کرد: «۱۲۳ متر سه خوابه با آسانسور. شیک در کوهسنگی. ۱۰ و نیم میلیون رهن کامل. بدون اجاره.»، «۱۵۰ متری سه خوابه در فلسطین، ۵۰۰ هزار تومان رهن، ۱۸۰ هزار تومان کرایه.» یا «۱۷۰ متر دوخوابه در بولوار پیروزی ۴ میلیون رهن. ۳۰ هزار تومان کرایه.»

مشهد در نیمه دوم دهه ۸۰ باز تورمی عجیب و چندبرابری را در قیمت منازل تجربه می‌کند و این روال در دهه ۹۰ به اوج خود می‌رسد. از ابتدای دهه ۹۰ هم قیمت خانه‌ها هر چند سال با افزایش ۱۰۰ درصدی و حتی بیشتر درگیر بوده است. قیمت منزل و اجاره بها در این سال‌ها نسبت به دو دهه پیش آن چنان زیاد است که یک سال قبل وقتی صدا و سیما برای چندمین بار سریال خاطره انگیز «پدرسالار» را پخش می‌کرد در قسمتی که آذر و ناصر تصمیم می‌گیرند مستقل شوند و به همین دلیل برای رهن و اجاره خانه به املاکی‌ها مراجعه می‌کنند، هنگام اعلام قیمت، اعداد و ارقام را با بخش صدای بوق حذف می‌کند. قیمت خانه‌هایی که در دهه ۷۰ ده تا ۲۰ میلیون تومان بوده، حالا چند میلیارد است و گویا دلیل و معیاری هم برای این تورم نا تمام وجود ندارد.