گذری بر تاریخ مصلاهای مشهد

 پیش از برگزاری نمازجمعه در حرم مطهر رضوی، این رویداد مهم در مصلا‌های شهر اتفاق می‌افتاده است. به گواهی اسناد تاریخی، مشهد در گذشته دارای ۲ مصلا بوده که یکی در محدوده طرق قرار داشته و از آن به عنوان محلی برای گردهمایی‌های مذهبی نظیر برگزاری نماز عید فطر، نماز عید قربان، نماز باران و دعا‌های جمعی استفاده می‌شده است، ولی، چون فاصله آن با شهر زیاد بوده، در پی حمله مکرر ازبک‌ها به خراسان در اواخر دوره تیموریان، ناامن و به مرور بدون استفاده شده است. دومین مصلای مشهد هم که معماری آن تا هنوز باقی مانده، مصلای پایین خیابان است که گویا پس از مصلای طرق ساخته شده است.
آندره گدار، یکی از سیاحان دوره قاجار، در کتاب «آثار‌ایران» درباره کاربری مصلا‌ها چنین توضیح داده است: «کمتر اتفاق می‌افتد مساجد جمعه خصوصا مساجدی که برای شهر‌های بزرگ ساخته می‌شود، گنجایش تمام مؤمنان را داشته باشد و ممکن نیست تمام مسلمانان در ایام فطر و عید قربان یا به هنگام دعا‌های دسته جمعی نظیر دعاخوانی در موقع شیوع وبا، طاعون و خشک سالی‌های بسیار طولانی بتوانند در آن جمع شوند. در این گونه مواقع مراسم نماز و دعا در زمین‌های وسیع و آزادی به نام مصلاکه عموما در کنار شهر قرار دارند، برگزار می‌شود.»
ژرژ ماسه هم مصلا را نمازخانه‌ای در هوای آزاد توصیف کرده و گفته است: «مصلا یعنی محل اجتماع خاص و عام. قطعه زمین وسیع و آزادی بوده است محصور یا غیرمحصور که بر حسب افزایش یا نقصان وسعت و عدد سکنه شهر، گاهی مورد استفاده قرار می‌گرفته و گاهی متروک می‌شده است.»

مصلای طرق

درباره مصلای طرق که قدیمی‌ترین مصلای مشهد بوده است، اطلاعات جامع و کاملی در دست نیست و فقط می‌توان از روی نوشته سیاحان و جهانگردان به روایتی از آن دست پیدا کرد. برای نمونه دی یز آن را جزوی از یک دشت در چند کیلومتری جنوب غربی مشهد توصیف کرده و توضیح داده است: «مصلای طرق مرکب از یک تالار چهارگوش است و بر فراز آن گنبدی بنا کرده اند.
جلو آن هم ایوانی است مرتفع به رنگ سبز که مردم مشرق ایران دوست دارند و در انتهای ایوان نیز محرابی دیده می‌شود.» خانیکف، سیاح روسی، در کتاب «خاطرات بخش جنوبی آسیای مرکزی» ضمن شرح و توصیف مصلا‌های مشهد، به این نکته اشاره می‌کند که به احتمال زیاد مصلای طرق قدیمی‌تر از مصلای پایین خیابان است: «تصاویر این ۲ بنا که من نقشه آن‌ها را در سپتامبر تهیه کرده ام، نشان می‌دهد مصلای مشهد را ظاهرا از روی بنای مصلای طرق که در سنه ۸۳۷ خورشیدی به اتمام رسیده، ساخته اند.»
احمد ماهوان نیز بر اساس همین اطلاعات در کتاب «مشهدالرضا (ع)» نوشته است: «مصلای طرق قدیمی‌ترین مصلای مشهد است که در ۱۴کیلومتری جنوب شرق مشهد نزدیک جاده مشهد به نیشابور در روستای طرق واقع شده و عمارت آن از یک تالار چهارگوش تشکیل شده که بر روی آن گنبد قرار داشته است. تاریخ بنای این مصلی را سال ۸۱۳ خورشیدی ذکر کرده اند، ولی اکنون گنبد و ساختمان آن تمامی فروریخته و هیچ گونه کتیبه و آثاری دال بر صحت آن دیده نمی‌شود.»

مصلای پایین خیابان

با ناامن شدن راه‌ها و محدوده مصلای طرق که آن روزگار فاصله تقریبا زیادی از شهر داشت، طرح ساخت مصلایی در نزدیکی شهر سر زبان‌ها افتاد و مصلای پایین خیابان سقف و ستون خورد. در کتیبه‌ای که در این بنا باقی مانده است، نوشته اند مصلای پایین خیابان به همت نواب میرزا ابوصالح، بزرگ و ارشد سادات رضوی، پا گرفته و معمار آن هم فردی بوده است به نام حاجی شجاع بنای اصفهانی.

ناگفته نماند مصلای پایین خیابان مشهد در فاصله یک کیلومتری از حرم مطهر و در انتهای پایین خیابان قرار دارد، اما تا دهه ۱۳۵۰خورشیدی در خارج از شهر بوده است. ماهوان در شرح این مصلا آورده است: «این مصلا دارای یک ایوان بلند و ۲ رواق در طرفین است که پوششی آجری دارند و گویا در زمان شاه سلیمان صفوی به سال ۱۰۵۵ خورشیدی ساخته شده است.

همچنین در قسمت زیرین تزیینات لبه ایوان این مصلا در هر طرف ۱۰ بیت فارسی به خط نستعلیق زرد روی زمینه آبی نقش شده که بر آن چنین حک کرده اند: «به دور سلیمان شه کامکار/ که هست از وجودش جهان را نظام// فلک بارگاه و کواکب حشم/ سکندروقار و قباداحتشام// به توفیق فرمان ده کن فکان/ به تأیید معمار بیت الحرام// به الهام حی الذی لایموت/ به فرمان نواب عالی مقام// ابوصالح آن صدر دین کز ازل/ بود دولتش تا ابد مستدام// به سرکاری و سعی حاجی ملک/ که در کار‌ها باشدش اهتمام// ز بس جهد کرد از سر صدق گشت/ به اندک زمانی مصلا تمام// چو مستغنی از بهر تاریخ آن/ نهادم به صحرای اندیشه گام// به گوش دلم گفت پیر خرد/ بود این بنا «مجمع خاص و عام» //. عمل حاجی شجاع اصفهانی، کتبه محمدحسین مشهدی.»
دکتر رجبعلی لباف خانیکی معماری این بنا را مانند همه بنا‌های دوره صفوی به شیوه معماری آذری دانسته و توضیح داده است: «در این شیوه از معماری، بنا یک اسکلت و بدنه آجری دارد که با تزیینات کاشی کاری و گچی پوشیده شده است.

پایه‌ها و لچکی‌های ایوان با کاشی‌های لاجوردی و کتیبه‌های سفیدرنگ را به طریق معرق پوشش داده اند و در درون هم مقرنس‌هایی وجود داشته که به مرور زمان فرو ریخته اند، اما نشانه‌ها و انگاره‌های آن هنوز باقی است.» به گفته این کارشناس تاریخ «این بنا یک بنای تکامل یافته دوره صفوی است که به احتمال زیاد از معماری بنا‌های فاخر اصفهان الهام گرفته است و باید به عنوان یک نشانه از جهان معنوی مردم مشهد حفظ شود.»