اواخر دوره صفوی  تا پایان دوره قاجاریه و دوران ناصری ) قرن 12 و 13 و تقریبا نیمی از  قرن 14  ) از غنیترین دوران فرهنگ ، ادب و هنر ایران است، زیرا کتب فراوانی در شرح حال دانشوران تاریخ و جغرافیای محلی ، سفرنامه های متعدد، کتب فراوان مذهبی، مجموعه هایی از ادوار مختلف تاریخی، انتشار روزنامه های متعدد و ترجمه های فراوانی را با شرکت مشهورترین هنرمندان، خطاطان و نقاشان و صحافان تدوین و تنظیم گردیده و با زحمات زیاد به شکل چاپ سنگی تکثیر نموده اند که هم اکنون کتب مذکور زینت بخش کتابخانه های معروف و معتبر دنیا و یا کتابخانه های خصوصی فارسی دانان است.

در بین روزنامه های متعددی که از سال 1267 قمری به بعد در دوران مذکور بچاپ رسیده و هرکدام منحصرا جنبه خبری و پاره ای محلی داشتند بدون شک یکی از ارزنده ترین نشریات روزنامه  " شرف " است .(و به دنبال آن روزنامه شرافت)

تصویرگری در مطبوعات              

به گفته بسیاری از محققان روزنامه دولت علیه ایران (ادامه روزنامه وقایع اتفاقیه) که در سال 1377 ق به مدیریت میرزا ابوالحسن خان غفاری (صنیع الملک) منتشر می شد را می توان نخستین روزنامه مصور ایران به حساب آورد. نشریه‌ای که نخستین لیتوگراف هاو نیز تصاویر و عکس‌های شاهان و شاهزادگان ایرانی را به چاپ می‌رساند. روزنامه های علمی، شرف، شرافت، ادب، طلوع ، چهره نما، عدالت، آزاد، امید از دیگر نشریات مصور آن دوران بوده است.

شکل گیری روزنامه شرف

محمدحسنخان فرزند حاجی علیخان (حاجب الدوله و بعدها اعتماد السلطنه ) از رجال بزرگ عصر خود بوده است. در سال 1256 ق در تهران متولد و پس از گذراندن تحصیلات اولیه خود در دارالفنون،  به پاریس رفته ، پس از تخصص در زبان فرانسه و گذراندن تاریخ و جغرافیای متداول آنروز در سن 28 سالگی به ایران بازگشته ، به سمت مترجمی دربار تعیین و اداره روزنامه رسمی و ریاست دارالترجمه به او واگذار گردید، در سال 1288 ملقب به " صنیع الدوله " و از آن پس ضمن داشتن  مشاغل فراوان دیگر در سال 1298 رئیس دارالتالیف و در سال 1300 وزیر انطباعات گردید و در همین سال بود که روزنامه " شرف " را تاسیس نمود و چهار سال بعد لقب " اعتماد السلطنه " به او عطا گردید.

اعتمادالسلطنه یکی از علاقمندترین رجال عصر قاجار است که در نهایت توان به شکوفائی استعدادهای هنرمندان و نویسندگان کمک میکرد و با تشویق و تشکیل محافل علمی که خود سرپرستی آن را بعهده داشت، با کمک های مساعد دربار وقت ، کتب فراوانی را تهیه و تنظیم ، تدوین و یا ترجمه کرده و یا زیر نظر او منتشر میکردند. از جمله: روزنامه خاطرات شرح خاطرات وی ، مرآة البلدان،   مطلع الشمس در سه جلد ، خیرات الحسان، الماثر و الاثار،  تاریخ منتظم ناصری

وی انتشار روزنامه های وقت را به طور اعم و روزنامه " شرف " را بطور اخص زیر نظر داشت.

شکل انتشار

اولین شماره روزنامه " شرف " در غره (اول ) محرم 1300 قمری (=1261 شمسی) منتشر گردید .

با این اعلان :

" روزنامه مصّور که در اغلب دول فرنک معمول و سابق هم چندی در دولت علیه بحلیه طبع میرسید و بواسطه بعضی عوایق متروک شد این مدت که اداره کل مطبوعات ممالک محروسه ایران مفوض باین بنده است و چندین روزنامه رسمی و پلتیکی و علمی و تجارتی و غیررسمی در طهران و سایر بلاد طبع و منتشر میشود همیشه در خاطر داشت که بتجدید آن رسم پردازد و مجددا اداره روزنامه مصوری دایر سازد که اقلا ماهی یک نمره طبع شود و مخصوص باشد برسم صور اعاظم این مملکت و اگر موقع مقتضی شد شبیه اعیان ممالک دیکر از اروپا و آسیا و امریک بلکه افریقا و استرالی هم ترسیم یابد و در ذیل هر صورت شرح حال صاحب صورت مرقوم شود اکر چه روزنامه مصور سابق دولتی بود و اینکه حالا ما بطبع آن اقدام مینماییم غیردولتیست ولی من البدو الی الختم سمت رسمیت دارد و از قید آزادی خارج و مشتملست بر چهار صفحه که دارای دو تصویر میباشد و از آنجا که مخصوص نگارش شرح حال بزرگان عالمست آنرا موسوم بشرف مینمائیم رجای واثق آنکه مطبوع و مقبول رجال دولت علیه و دانشمندان مملکت گردد "

  هدف این بوده که ماهانه هر شماره بقطع رحلی در چهار صفحه ( گاهی بمناسبتی در بیش از 4 صفحه: 29، 64، 73، 81 ) با دوتصویر به چاپ برسد ، خط آن نستعلیق زیبا (یا به قول محمد صدر هاشمی: نستعلیق بسیار خوب)  اثر معروف ترین خطاطان و تصویرها را بهترین نقاشان آن دوره ترسیم و امضا می نمودند و در پایان هر شماره امضا محمدحسن مشاهده میگردد، یعنی کلیه مطالب و تصاویر از نظر محمدحسن خان میگذشته است.

کاغذ این روزنامه ازکاغذ اعلا بوده است. این روزنامه 10 سال و در مجموع 87 شماره منتشر شده است.

مطالب روزنامه

مطالب روزنامه " شرف " سراسر به شرح حال رجال و سیاستمداران و هنرمندان ایرانی و غیرایرانی اختصاص دارد که شجره خانوادگی، مناصب، مشاغل و شخصیت افراد مذکور همراه با تصاویر نقاشی شده فردی و مناظر ایرانی و فرنگی مورد توجه بوده است و به ندرت مطالبی غیر این در روزنامه مشاهده می شود.  به دنبال آن روزنامه "شرافت " که بعد از 4 سال وقفه منتشر شد علاوه بر موارد روزنامه شرف ، دارای سلسله مقالاتی درباره پادشاهان اساطیری قبل از اسلام است.

مندرجات شماره اول اول بغیر از اعلان که علت انتشار روزنامه و در مورد خط مشی و مطالب آن صحبت می کند، بقیه مخصوص شرح حال ناصر الدین شاه و اواخر صفحه چهارم شرح حال مظفرالدین شاه (ولیعهد) به همراه تصویر ایشان چاپ شده است.

شماره دوم به همان قطع در صفر 1300 منتشر و در صفحه اول آن عکس مسعود میرزا ظل السلطان و در زیر آن شرح حالش نوشته شده است، از صفحه دوم این شماره با عنوان " روزنامه سفر خیریت اثر شاهنشاهی دام ملکه و سلطانه بنمارستاق (منطقه ای کوهستانی در بخش لاریجان شهرستان آمل) چاپ گردیده. منظور از این سفرنامه شرح مسافرت ناصرالدین شاه در سال 1299 قمری است.

در صفحه اول شماره سوم تصویر " عمارت حرمخانه مبارکه جدید البنا " و در صفحه سوم تصویر جناب " امین السلطان " چاپ شده است.

در  شماره چهارم تصویر شکار پلنگ توسط ناصرالدین شاه در شکارگاه جاجرود و در صفحه سوم آن تصویر نایب السلطنه وزیر جنگ است. و همینطور ...الی آخر

تا شماره 17 (جمادی الاول 1301 ق) اسمی از نقاش تصاویر نیست و از شماره 17 در زیر تصاویر اسم " ابوتراب " و بعد از آن " موسی " درج شده است.

تصاویر این روزنامه مشتمل بر تصویرهای رجال ایرانی و غیرایرانی, اماکن و سایر مواردی است که توسط نقاشانی چون "میرزا ابوتراب غفاری", "میرزا موسی نقاش" ترسیم شده اند. در مجموع 87 شماره روزنامه شرف 148 شرح حال همراه با تصویر نقاشی شده با سبک واقع گرایانه هستند. سال های انتشار این روزنامه همزمان با دوران رشد و اعتلای عکاسی در ایران بود و از آثار عکاسان مشهوری چون آقارضا اقبال السلطنه, میرزا احمد خان صنیع السلطنه, عبداله میرزای قاجار, محمدحسن خان قاجار, میرزا سید علی خان اعتماد حضور و منوچهر خان عکاس باشی به نحوی در این روزنامه استفاده شده است.

نوشته های روزنامه را محمدحسنخان طرح ریزی و یا شخصا مینوشته است و اگر دیگران هم مطالب را تهیه میکردند نامبرده آنها را خوانده ، تصحیح نموده و امضا میکرده است و در تلخیص یا اطناب آن شخصا تصمیم میگرفته و سپس برای تحریر به قسمت خطاطی روزنامه می فرستاده است.

کاتبان                           

1. میرزا محمدرضا کلهر

از خوشنویسان صاحب‌نام خط نستعلیق در زمان قاجار بود. او از خوشنویسان پرآوازه دوره ناصری و از نستعلیق‌نویسان مؤثر در تاریخ هنر ایران به‌شمار می‌رود که شیوه‌ای خاص در نستعلیق‌نویسی ایجاد کرد. این شیوه پس از او و تا زمان حاضر شیوه رایج نستعلیق‌نویسی دوران معاصر محسوب می‌شود. ناصرالدین شاه در نزد او تعلیم خط میکرده است.

2. میرزا زین العابدین (ملک الخطاطین)

زین‌العابدین شریفی قزوینی ملقب به صدرالکتّاب و ملک الخطاطین فرزند «محمد شریف» از خوشنویسان برجسته سده اخیر در نستعلیق و شکسته نستعلیق است.  زین‌العابدین شریفی مشهورترین  شاگرد محمد رضا کلهر و عمادالکتاب بوده‌است. او از منشیان دربار ناصرالدین شاه بود که هنگام مسافرت شاه به اصفهان به سال ۱۲۶۵ همراه ملتزمین رکاب او نیز به اصفهان رفته .

ایشان در زمان حیات کلهر در کتابت روزنامه شرف به استاد خود کمک می کرده است و این همکاری از سال 1308 ق در نوشته های رسمی آن زمان مشاهده می گردد.  ملک الخطاطین بعد از تعطیلی روزنامه شرف ، کتابت روزنامه شرافت را عهده دار گردید.

نقاشان

1.  میرزا ابوتراب غفاری

ابوتراب غفاری کاشانی نقاش و نگارگر دوره ناصرالدین‌شاه بود. او برادر کمال الملک و شاگرد و برادرزاده صنیع الملک، نقاش‌باشی دربار ناصری بود. در دارالفنون به تحصیل پرداخت و نقاشی را نزد عمویش فرا گرفت. زمانی که برادر و عمویش در روزنامه دولت نقاشی می‌کردند، او هم برای روزنامه شرف نقاشی‌ میکرد.

با ورود چاپ سنگی به ایران از سوی صنیع‌الملک، ابوتراب هم به آموختن آن روی آورد و به‌تدریج، مهارت یافت. یکی از کارهای باارزش او، نقاشی از عکس‌های سفرنامه خراسان ناصرالدین‌شاه در ۱۲۹۹ ه‍.ق است، که شامل نقاشی چهره ناصرالدین‌شاه و نقاشی‌های دیگری از مناظر و شهرهای مسیر سفر است و امضای ابوتراب، زیر نقاشی‌ها دیده‌می‌شود.

میرزا ابوتراب‌خان غفاری که علاوه برنقاشی رنگ‌و روغن و آب‌رنگ، در تصویرگری کتاب‌های علمی و داستانی نیز زبده بود، حدود 155  تصویر به روش چاپ سنگی (لیتوگرافی) با موضوعاتی چون مناظر ایرانی و فرنگی و تصاویر رجال ایرانی و اروپایی به‌وجود آورد که بیشتر آنان برگرفته از عکس‌های آن دوره هستند که حدود نیمی با امضا او و نیمی دیگر بدون امضا منتشر گردیده است.

ابوتراب برای شماره اول تا دوازدهم آن، دوپرتره سیاه قلم و دورنما آماده می کرد. رابینسون

در فهرستی از بیست و چهار تصویرگر دوران قاجار، به نام صنیع الملک و ابوتراب خان نیز اشاره می کند. آثار چاپی ابوتراب شامل پرتره رجال و شاهزادگان، تصاویر ابنیه ، آناتومی، تصویرگری هایی برای کتابهای علمی و داستانی، تصاویری برای روزنامه سفر خراسان ناصر الدین شاه (25 عدد)، مطلع الشمس، المآثر والآثار، جواهر الحکمه ناصری و مرآت البلدان ناصری است. ده تصویر نیز برای کتاب سرگذشت مسترس هورتست خانم انگلیسی، چاپ هندوستان ، انجام داده است. ملحقات سالنامه های سالهای 1300 به بعد نیز همه ساله از میرزا ابوتراب به عنوان نقاشباشی، نقاشباشی حضرت ولیعهد و مامور بخدمت اداره انطباعات یاد میکنند و در سال 1314 از او به عنوان " سرهنگ نقاشباشی وزارت انطباعات و مدیر چرخ حروف یاد شده است.

ابوتراب طرحهای شخصیتهای ایرانی را به فارسی و افراد خارجی را به فرانسه امضا می کرده است.

ابوتراب در تصویرگری کتاب ها و روزنامه شرف از عکس – که در آن زمان بسیار مرسوم بود- بهره میگرفت.

استفاده از عکس به جای مدل زنده نه فقط کار نقاشان را ساده تر می کرد، بلکه لزوم حضور مدل برای ساعات متمادی می کاست.

ابوتراب افزون بر تصویرگری شخصیتها و رجال دولتی ، فضاهای مذهبی، دیوانی و شهری نیز با ترکیب بندی های مختلفی تصویر کرده است. 24 تصویری که اغلب از ابنیه دولنی در روزنامه شرف چاپ شده اند، اثر ابوتراب هستند.

رونگاری از عکس برای ترسیم چهره با منظره، به ویژه از روی اینه، به تصویرگری های چاپ سنگی کمک فراوان کرد و باعث ارتقای کیفیت در تصاویر چاپ سنگی شد.

در کتاب تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران اشاره شده که طرح های ابوتراب در سفرنامه دوم شاه به خراسان، برگرفته از عکس های میرزا حسین عکاس باشی است.

ایشان  در عنفوان جوانی در ماه رجب 1300 قمری در سن 28 سالگی با تریاک خودکشی نمود. شرح حال ابوتراب در شماره 75 روزنامه (صفحه 307 و 308) با تصاویر نامبرده بچاپ رسیده است.

2. میرزا موسی نقاش

پس از مرگ میرزا ابوتراب خان در سال 1307 ، تصویر سازی و کارهای نقاشی مربوط به روزنامه شرف از طرف وزارت انطباعات بر حسب تصدیق میرزا محمدخان نقاشباشی میرزا موسی که از تربیت یافتگان مخصوص مدرسه دارالفنون بود و در صنعت نقاشی ماهر و مجرب گردیده بود واگذار گردید .ایشان نقاشی روزنامه شرف را از شماره 74 (1307) با امضا " موسی " بعهده گرفت و جمعا 29 نقاشی با امضا وی در روزنامه شرف به یادگار مانده است.

میرزا موسی تا سال 1309 که حیات روزنامه شرف ادامه داشت با روزنامه مذکور همکاری می نمود ولی در سال 1310 سالنامه رسمی کشور از میرزا اسدالله نقاش به جای میرزا موسی سرهنگ نقاش نام میبرد.

روزنامه شرافت نیز به سردبیری و گردانندگی محمدباقر اعتماد السلطنه و کتابت میرزا زین العابدین ملک الخطاطین و نقاش ان میرزا مهدیخان (مصور الملک )بود.

موجودی آرشیو مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی :

 ش: 1  - 87 ( غره محرم 1300 – [ربیع الثانی] 1309)

این روزنامه شامل تصاویر رجال : مظفرالدین شاه (ولیعهد)، ناصر الدین شاه ، مسعود میرزا، امین السلطان، حسام السلطنه، مستوفی الممالک، نظام السلطان، شیخ الاطبا، میرزا  ابوتراب خان، ...حاجی سیدحسین نایب التولیه

الکساندر سوم امپراطور روسیه، پادشاه پروش و امپراطور آلمان، جنرال کماروف، مسیو بریسون صدر اعظم حالیه دولت جمهوری فرانسه، ویکتور هوگ (ص 127)، موسیو کارنو رئیس جمهوری فرانسه، دکتر هدین (دکتر سوئدی)، مسیو ایفل (ص 287) سازنده برج ایفل (ص289) در فرانسه و مجسمه آزادی ایالات متحده

مناظر: عمارت حرمخانه، تالار و عمارت گلستان، عمارت صاحبقرانیه، عنارت شهرستانک، عمارت باغ لاله زار،  صورت قدیم برج طغرلیه، باغ و عمارت کامرانیه، سردر شمس العماره

حاجی سیدحسین نایب التولیه، ص 349، ش:85

نخستین بانی وقف مطبوعات از طرف بانو اشرف السلطنه (همسر سابق اعتماد السلطنه) به کتابخانه آستان قدس رضوی (تعدادی روزنامه دوره ناصری)

مراد میرزا حسام السلطنه حاکم خراسان و فاتح هرات در دوره ناصرالدین شاه

• در اردیبهشت 1363 ، انتشارات یساولی ، با مقدمه و فهارس آقای جوادی نژاد و خط مقدمه استاد غلامحسین امیرخانی ، افست دوره روزنامه های شرف و شرافت به همراه فهرست مطالب و فهرست تصاویر رجال ایران و رجال غیر ایرانی  منتشر کرده است.

منابع و ماخذ(در خوانش این روزنامه منابع زیر استفاده شده است):

• صفی نژاد، جواد و [دیگران]. (1397)، مقدمه‌اي بر دو روزنامه شرف و شرافت: همراه با نسخي از روزنامه‌هاي شرف و شرافت، تهران، یساولی.

• صدرهاشمی، محمد، (1363)، تاريخ جرائد و مجلات ايران، اصفهان، کمال.

• افراسیابی، سمیرا، (۳ اردیبهشت ۱۳۹۱)، روزنامه شرف؛ جریده ای مصور، رسالت، شماره ۷۵۲۴.

• سلامت، هوشنگ، ستاری، محمد، (زمستان 1388)، بهره گیری از عکس و عکاسی در روزنامه های شرف و شرافت، هنرهای تجسمی، دوره اول، شماره 40، ص 53 – 62.

گزارش و ارائه: زهرا بیات (کارشناس سازماندهی مطبوعات)