میرزاملکم خان ناظم الدوله ملقب به پرنس، فرزند میرزا یعقوب در سال 1249 قمری(1311ش. ؛ 1832م.) درناحیه ارمنی نشین جلفای اصفهان متولد شد. پدرش میرزا یعقوب به دلیل مسافرت ها و مشاغلش یکی از اقلیت های مذهبی در ایران و قلمرو عثمانی و بلاد سوریه و لبنان(شام بزرگ) زمینه های مساعدی برای رشد و احراز مقامات نسبتاً حائز اهمیت در امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی داشتند. میرزا یعقوب هم با توجه به آشنایی با زبان فرانسه، خیلی زود توانست که در سفارت خانه های فرانسه و روسیه برای خود جای پایی بیابد. تحرکات اجتماعی در ایران چشمگیر بود و تعجبی نداشت که آشپززاده ای صدراعظم شود و ارمنی زاده ای جزء محارم شود و با بزرگان محشور گردد. میرزا یعقوب جزء هواداران میرزاآقاخان نوری صدراعظم وقت و رقیب میرزا تقی خان امیرکبیر بود و علی رغم کارمندی در سفارت روس علیه امیرکبیر موضع اتخاذ نمود.

به هرحال، میرزایعقوب با توجه به نفوذی که در دستگاه آقاخان نوری داشت، توانست که پسرش را در سن ده سالگی به پاریس بفرستد و در آنجا میرزاملکم خان توانست که ابتدا در علوم طبیعی و سپس در مسائل سیاسی مطالعاتی داشته باشد. ملکم خان دوره های ابتدایی و متوسطه را در یکی از مدارس ارامنه گذراند و سپس وارد مدرسه عالی پلی تکنیک شد. ملکم خان در ایام مقارن با برکناری امیرکبیر از صدارت به ایران بازگشت و بلافاصله در مدرسه نوبنیاد دارالفنون به عنوان مترجم و معلم مشغول به کار شد. در سال های بعد دامنه فعالیت های او گسترده تر شد. از همان زمان، نگارش رسالاتی با موضوع اصلاحات در ایران را آغاز کرد. با ورود به فعالیت های ماسونری و فراموشخانه که توسط پدرش میرزا یعقوب در ایران ساماندهی شده بود، زمینه جدیدی برای فعالیت ملکم خان در میان شاهزادگان، متنفذین و شاگردان دارالفنون به وجود آمد. فعالیت های ملکم خان در طی سال های طولانی خدمت در دستگاه دولت ایران، دچار فراز و نشیب هایی شد. در سال 1280 قمری از کلیه مشاغل خود خلع شده و به عثمانی تبعید شد، در ایام تبعید فرصت مناسب دیگری برای آشنایی با افکار جدید و اندیشمندانی همچون آخوندزاده یافت. در سال های پایان دهه 1280 قمری ملکم بار دیگر به خدمات دولتی فراخوانده شد و طی چند سال سریعا پیشرفت کرد به نحوی که پس از شرکت در کنگره وین، لقب ناظم الدوله دریافت کرد و مقامش در سفارت ایران در لندن به سفارت کبری ارتقا یافت. در این مقام بودکه در سال 1306 قمری و در هنگام سفر سوم ناصرالدین شاه به فرنگ، در انگلستان وساطت دریافت امتیاز لاتاری را کرد. او این بار نیز نظیر آن چه که در مورد امتیاز رویتر اتفاق افتاده بود، سرنوشتی بهتر نیافت. مخالفت امین السطان،  صدراعظم وقت، با ملکم عواقب ناگواری پیدا کرد. پس از بازگشت شاه به ایران، در دوم ربیع الثانی 1307 قمری ملکم خان از سفارت ایران در لندن عزل شد و تنها 9 روز وقت لازم بود تا با صدور فتاوی از سوی علماء در حرمت(حرام بودن) لاتاری در 11 ربیع الثانی 1307 قمری دولت ایران با ارسال تلگرافی لغو امتیاز لاتاری را به سفارت ایران در لندن اعلام کند.

این اقدام سرآغاز اختلاف و نزاع بین ملکم خان ناظم الدوله که بعدا از کلیه القاب خود نیز خلع شد با شخص امین السلطان (و دیگر وزرا و حتی خود شاه) شد. مقدمات انتشار قانون از این زمان فراهم شده و سرگذشت آن تا مرگ ناصرالدین شاه و خلع امین السلطان از صدرات و اوایل سلطنت مظفرالدین شاه ادامه یافت. بعدها در نخستین سفر مظفرالدین شاه به فرنگ و در هنگام حضور وی در پاریس (سال 1318 قمری) ملکم خان بخشیده شد و کلیه القاب خود را به دست آورده و به سفارت ایران در ایتالیا منصوب شد. ملکم زنده ماند و پیروزی انقلاب مشروطیت را دید و طنز تاریخ این است که علی رغم شروع دوستی اش با امین السلطان، مرگ او را هم دید و در نهایت در سال 1326 قمری در سن 77 سالگی در سوئیس درگذشت.

روزنامه قانون،  نشريه‌اي است فارسي زبان كه ميرزا ملكم خان ناظم‌الدوله اولين شماره آن را در دوم اسفند 1268  برای ابلاغ افکار خود در لندن منتشر كرد. از اين روزنامه امروز 41 شماره به جا مانده است. ملكم خود مي‌گفت كه چهل پنجاه شماره منتشر كرده است. اين روزنامه به نظام حكومتي قاجار با لحني تند انتقاد مي‌كرد. اين نظام را استبدادي مي‌دانست و معتقد بود بايد سيستم حكومتي تغيير كند. به همين دليل انتشار اين روزنامه با محدوديت‌هايي از سوي دولت وقت مواجه بود. مقايسه نثر روزنامه قانون با روزنامه‌هاي پيش از آن، كه اتفاقا همگي نيز با كاركرد مشابه يعني اطلاع‌رساني منتشر مي‌شدند، به سادگي نشانگر تاثيرگذاري او بر نثر زمانه خويش است. جملات قانون بسيار كوتاه بوده و فاصله ميان فعل و فاعل بسيار كم شده است. از جملات متعدد وابسته و معترضه و اشاره به آيات و احاديث در نثر ملكم خبري نيست. ملكم درگزينش واژگان و يكپارچگي عبارات و درستي سخن دقت بسيار مي‌كرد و به اين ترتيب نثرش در عين سادگي و رواني از فصاحت و بلاغت بي‌بهره نبود. به نظر می‌رسد ملكم در راه‌اندازي روزنامه «قانون» دو هدف عمده را دنبال مي‌كرد:

 1- انتقام‌گيري از امين‌السلطان و واداشتن صدراعظم و نيز ناصرالدين شاه به سازش با او و دادن امتيازهايي مانند مشاغل درآمدزا يا القاب به او. 

2- ترويج آراي شبه‌مدرنيستي و غرب‌زده خود كه در سال‌هاي پاياني سلطنت ناصرالدين شاه و پس از دوران ميرزاحسين‌خان سپهسالار، امكان فعاليت و تاثيرگذاري بيشتري پيدا كرده بود.

ميرزا ملكم براي پيشبرد اهداف خود، در روزنامه قانون از اهرم‌هايي همچون استفاده از شعار «قانون‌گرايي» و «قانون‌خواهي» و «ضرورت برقراري حاكميت قانون» و «تبليغات افشاگرانه عليه امين‌السلطان در عين حفظ حرمت ناصرالدين شاه و چاپلوسي براي او» و «ژست آزادي‌خواهي و نيز دلسوزي ظاهري براي وضع فلاكت‌بار مردم» استفاده مي‌كرد.

این روزنامه در تهران توجه زیادی برانگیخت، به طوری که سرانجام ممنوع شد و نگهداری آن اقدام بر ضد مصالح کشور قلمداد گردید و بعدها ازعوامل عمده وقوع انقلاب مشروطه به شمار آمد. قانون همچنین مبلّغ بیان آزاد همه مسائل مربوط به رفاه عام، اتحاد نزدیک با روحانیت، خاتمه کشمکش های فرقه ای به ویژه بین سنی و شیعه، شیخی و متشرع، توقف واگذاری امتیازات به استثمارگران بیگانه، تشکیل انجمن های هوادار اصول آدمیت، اصول اتحاد، عدالت و ترقی، و ایجاد مجلس شورای ملی-یکی از نخستین نشانه های درخواست حکومت پارلمانی در ایران- بود.

ذيل نشان روزنامه «قانون» 3 شعار «اتفاق. عدالت. ترقي.» آمده بود.  قانون، اول به صورت يك نشريه ماهانه منتشر مي‌شد. به نظر مي‌رسد كه اين نحوه انتشار تا سال 1309 يعني زماني كه نهضت مقاومت عليه امتياز رسوايي تنباكو كه ناصرالدين شاه واگذار كرده بود و سرانجام به موفقيت انجاميد، ادامه داشته است. ميرزا ملكم در تدوين مقالات قانون از همكاري‌هاي ميرزا آقاخان كرماني، ميرزا آقاخان بردسيري و حتي كمك‌هاي مقطعي سيدجمال‌الدين اسدآبادي بهره‌مند بود. ملكم تلگرامي براي امين‌السلطان فرستاد و پيشنهاد آشتي با او را مطرح كرد. ملكم پيشنهاد كرد كه وزير مختار جديد دولت ايران يعني علاءالسلطنه بركنار شود و ميكاييل برادر ملكم كاردار سفارت ايران در لندن شود و ملكم نيز علاوه بر انتصاب به وزير مختاري ايران در انگليس، سفير ايران در پاريس شود. امين‌السلطان به درخواست‌هاي او اعتنايي نكرد و پس از آن ملكم، صدراعظم را در روزنامه قانون به باد دشنام و انتقاد گرفت و از «نبود امنيت و قانون و آيين كشورداري در ايران» و نيز «فقر و محنت مردم» سخن گفت.  گروهي در ايران معتقدند مورخان فراماسونر در تاريخ معاصر ايران بنا به دل‌بستگي‌هاي شخصي و اغراض سياسي و پيوندهاي مسلكي در خصوص نقش نشريه قانون و ميزان تاثيرگذاري آن اغراق كرده‌اند. در عین حال ملکم خان یکی از اولین منادیان حکومت مشروطه بود، ناتوانی های سالخوردگی مانع شد تا فعالانه در انقلاب مشروطه شرکت جوید. اما انقلابیون تهران او را پاس داشتند و آثارش را انتشار می دادند و با او مشورت می کردند. ملکم خان چند روز پس از شروع جنگ داخلی در سال 1287 در تبعید اروپا درگذشت.

منابع و مآخذ

1. آبراهامیان، یرواند(1377). ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی. ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری و محسن مدیرشانه چی. تهران: نشر مرکز.
2. الگار، حامد(1369). پژوهشی در باب تجددخواهی ایرانیان، میرزاملکم خان. ترجمه مرتضی عظیما. تهران: مدرس.
3. روزنامه قانون(1369). تهران:کویر.
4. صدرهاشمی، محمد(1363). تاریخ جراید و مجلات ایران. اصفهان:کمال.
5. ناطق، هما(1385).نشریه قانون و بازتاب های سیاسی و اجتماعی آن در ایران.یاد(82):69-93.
6. یاد:جریان شناسی تحلیلی جراید فارسی؛ روزنامه قانون(1385). تهران: بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران.21(82).

گزارش و ارائه: جمیله جهانی(کارشناس مخازن مطبوعات)