از روزی که نخستین روزنامه در ایران چاپ می‌شود، خبر نوزده نوروز که با ماه مبارک رمضان هم‌زمان بوده است، در مطبوعات چاپ و منتشر می‌شود و همه این‌ها در یک بازه زمانی صدوبیست‌ساله رخ می‌دهد. اخبار جراید نشان می‌دهد که ایرانیان در این ایام، رسوم نوروزی را به آداب روزه‌داری گره می‌زدند و علاوه‌بر حرمت ماه رمضان، جشن‌های نوروزی را هم برپا می‌کردند. این اخبار در جراید مشهد، وقت نوشتن گزارش درباره حرم مطهر رضوی، درکنار سخن گفتن از تغییرات آب‌وهوایی و مراسم‌ دولتی، روایت شده‌اند.

اولین گزارش نوروزی مشهد در مطبوعات

نخستین‌‌بار، ۲شعبان ۱۲۷۱قمری، در نخستین روزنامه رسمی ایران با نام «وقایع‌اتفاقیه» به آیین نوروزی در شهر مشهد اشاره شده است. این جریده می‌نویسد: «چون هرساله معمول بوده است که چند روز قبل از عید سلطانی، فرش‌های آستانه مقدسه رضویه را بیرون آورده، درمیان صحن، گردوخاک آن‌ها را می‌افشاندند، در این سال وقف‌نامه بیرون آمده بود که 10روز به عید مانده، فرش‌های آستانه مقدسه را با علم‌های حضرت‌ رضا(ع)، نقاره‌خانه و جمعیت خدام و... به منزل طرق برده و خدام را در آنجا ضیافت نموده، فرش‌ها را افشانده و از گردوغبار پاک نموده، به روضه مقدسه بیاورند. مقرب‌الخاقان، وزیرنظام، هم امسال از قرار همان وقف‌نامه معمول داشته و تمامی خدام را شام و ناهار داده‌اند و فرش‌ها را تکانده، با علم و نقاره و احترام به روضه مقدسه آورده‌اند».

صبح تا غروب؛ رمضانی و شب تا صبح؛ نوروزی

در روزنامه‌ها اشاره شده است که در تقارن رمضان و نوروز، مردم در روز‌ها به عبادت و روزه‌داری، مشغول هستند و غروب تا پاسی از شب را به دیدوبازدید‌های نوروزی اختصاص می‌دهند.

روزنامه ایران در ۲۳رمضان۱۲۹۹ درباره حال‌وهوای عید و رمضان در خراسان و سیستان می‌نویسد: «بحمدا... این دو ایالت را نظم و امنیت، حاصل است. نواب والا رکن‌الدوله، فرمان‌فرمای خراسان و سیستان، اوقات ماه مبارک رمضان را از یک ساعت به غروب مانده تا شش ساعت از شب گذشته، مشغول رسیدگی به امورات مملکتی هستند. هوا از اول رمضان تغییر کلی یافته، مردم از روزه صدمه ندارند و آسوده‌خاطر در مساجد و تحت قبه مقدسه و آستانه متبرکه حضرت امام ثامن، علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه‌الصلوه‌والسلام، به عبادت و طاعت الهی مشغولند».

تحریم عید نوروز  در زمان حضور روس‌ها

تحریم عید، گاهی به مناسبت‌های مختلف در روزنامه‌ها ترویج می‌شده و استقبال مردم را نیز به‌دنبال داشته است. حضور روس‌ها در سال ۱۳۲۷قمری در مشهد و ظلم و ستم قشون آن‌ها به مردم، سبب شد مردم جشن‌های ملی را تحریم کنند. روزنامه «حبل‌المتین کلکته» ۲۹ربیع‌الثانی۱۳۲۸ در این‌باره می‌نویسد: «قشون روس کمافی‌السابق در مشهد اقامت دارند. هر روزه از شهر خارج شده و تا یک فرسخ از اطراف شهر را گردش می‌کنند. خراسانیان برای اقامت قشون روس، مراسم عید نوروز را به‌کل از صرف شیرینی و بازدید و غیره متارکه نمودند. قزاق‌ها از اجحاف و درشتی نیز فروگذار نمی‌نمایند». روزنامه «ایران‌نو» هم در ۲ربیع‌الثانی۱۳۲۸ تأیید می‌کند که رسوم عید نوروز امسال به‌کلی در خراسان متروک است و اغلب اهالی از خریداری شیرینی امتناع ورزیده‌اند. 

ارزانی نان در عید فطر و آزادی زندانیان در نوروز

گاهی به مناسبت‌های ملی و مذهبی، حکومت اقدامات مثبتی را انجام می‌داد. روزنامه «رعد» در ۶شوال ۱۳۳۴قمری به‌مناسبت عید فطر می‌نویسد: «روز عید فطر بر حسب معمول، در ارگ، سلام منعقد گردید و رسم سلام و شلیک توپ از هرجهت به عمل آمد. ازطرف والی ایالت، مقرر شد نان را یک من دویست دینار ارزان نمایند». گزارشی از همین روزنامه در ۱۸رجب۱۳۳۸، از بخشش عده‌ای از زندانیان و آزادی آن‌ها خبر می‌دهد: «نظر به پیش آمد تجدید سال و وصول عید نوروز، ازطرف اداره نظمیه، حکم مرخصی یک عده از محبوسینی که تقصیرات آن‌ها نسبتا کم [بوده است] و به‌علاوه در مقابل تقصیرات خود، به اندازه‌ای مجازات دیده و محبوس بوده‌اند، صادر شده است. [شمار] این عده مرخص‌شده، بالغ‌بر 10نفر است».

طبخ 70من برنج در نوروز رمضانی

در ماه رمضان، زائران زیادی در مشهد به‌سر می‌بردند و مصادف شدن آن با نوروز، بر حجم ورود مسافران می‌افزود. روزنامه «ایران» در ۷شوال۱۲۹۳ نوشته است: «در ماه مبارک رمضان، زوار زیادی از ممالک محروسه در مشهد مقدس جمع بودند. در اواخر رمضان هردسته به وطن مألوف خود، روانه شدند». این روزنامه پنج سال بعد در ۲۹رمضان۱۲۹۸ وضعیت زوار را در مشهد چنین توصیف می‌کند: «قریب 12هزار نفر زوار که از ولایات به ارض‌اقدس مشرف شده، در ایام رمضان‌المبارک در آستانه مقدسه به دعاگویی و عبادت به‌سر برده‌اند». ۷ذی‌‌القعده۱۳۰۲ در همین روزنامه آمده است: «ماه مبارک رمضان، زوار زیاد از اطراف و اکناف خراسان به زیارت مشهد مقدس آمده، تماما از نظم امور آستانه مقدسه و وفور و ارزانی ارزاق و امنیت فوق‌العاده کلیه طرق و شوارع، تعریف و اظهار شکرگزاری زیاد می‌کردند». روزنامه «اختر» نیز رمضان۱۳۰۹ که هم‌زمان با عید نوروز است، پذیرایی زائران را در حرم امام‌رضا(ع) این‌‌‌گونه توصیف می‌کند: «شبانه‌روزی هفتاد من برنج طبخ شده، به زوار و خدام داده می‌شود. با بزرگ و کوچک و اعلی و ادنی به کمال رأفت و مهربانی، سلوک می‌فرمایند. اعلی‌حضرت اقدس همایونی، مبلغی به جهت مخارج سه ماهه رجب و شعبان و رمضان به قرار سنوات سابقه، مرحمت فرموده‌اند که مردمان محترم و زوار را در دارالضیافه مبارکه دعوت نمایند. روزی اقلا دویست نفر حاضر شده، صرف غذا نموده، دعاگوی ذات ملکوتی صفات شاهانه می‌شوند».

سلام عام شاهزاده قاجاری در ارگ

روزنامه «اطلاعات یومیه» ۶جمادی‌الاول۱۳۳۳ اخبار روز اول سال در ارگ دولتی و حضور طبقات مختلف مردم در حرم مطهر امام‌هشتم(ع) را  چنین گزارش می‌دهد: «صبح عید نوروز، در اولین روز فیروز فرخنده سال که عید بزرگ ایرانیان و روز جمشیدی است، به‌مبارکی و اقبال در ارگ دولتی با حضور ایالت کبری، علی‌الرسم سلام عام، منعقد گردید. عموم طبقات نظامی از توپخانه و قورخانه و سرباز و سوار و ژاندارم‌های مالیه و هیئت اداره نظمیه با اسلحه پاکیزه و فرم‌های تازه در کمال آراستگی و شکوه، حضور به‌هم رسانیده، پس از بروز ملاطفت و عنایت از طرف ایالت کبری، عموم طبقات، مراتب دولت‌خواهی و خدمتگزاری خود را ابراز نموده، با نهایت نظم و ترتیب و ترنمات مهیج، دسته‌جات موزیک، دفیله(سان) داده، مجلس سلام به دعای بقای ذات مقدس ملوکانه و ازدیاد شوکت و اقتدار سلطان جوان‌بخت اسلام‌پناه و استدامه دارالشورای ملی خاتمه یافت و نیز از طرف ایالت کبری به عموم صاحب‌منصبان و افراد، مسکوکات طلا و نقره عطا گردید. عصر همان روز، عامه طبقات نظامی و ژاندارم و پلیس به همان سبک صبح، منظما از میدان ارگ حرکت کرده و به صحن مقدس رفته، به عتبه‌بوسی حضرت امام ثامن(علیه آلاف‌ التحیه‌ و الثنا) سرافراز و نایل گردیده، بعد از صرف شربت که از طرف تولیت جلیله مهیا شده بود، مراجعت نمودند. کمتر وقتی ساکنین مشهد، جشنی با این شکوه و سلامی تا این حد جالب دقت، دیده بودند».

سیزده‌بدر مردم روزه‌دار در کوهسنگی

روزنامه‌ها درباره مراسم سیزده نوروز نیز صحبت می‌کنند که مردم با زبان روزه به طبیعت پناه می‌بردند. روزنامه «نوبهار» ۶ربیع‌الثانی۱۳۲۹ در همین‌باره نوشته است: «روز سیزده عید نوروز که با روز‌های دیگر ابدا تفاوتی نداشت و هیچ علامت و آثار تاریخیه را هم مساوی نبود، مردم دسته‌دسته به همان عادت قدیمی، از شهر خارج شده، کوه و دشت از جمعیت مملو گشت؛ مخصوصا کوهسنگی که به‌واسطه نزدیکی و بیشتر جلب توجه عامه را کرده بود». روزنامه «رعد» نیز درباره همین موضوع، دست به قلم می‌برد و در ۶شوال۱۳۳۴ خبر می‌دهد: «اداره نظمیه برای حفظ انتظامات در شهر و خارج شهر، تمام احتیاطات لازمه را نموده و از روز ۱۲حمل، تمام دکاکین مشروب‌فروشی را ممهور [کردند] و مفتش گماشتند که در دو روز ۱۲ و ۱۳حمل، به هیچ‌کس از اتباع داخله و خارجه، مشروب نفروشند. خوشبختانه هوا هم با حفظ انتظامات، مساعدت نموده و از صبح روز سیزده عید تا ظهر روز چهاردهم، متوالیا برف و باران آمده و باد سختی می‌وزید و شدت برودت هوا به منتهادرجه سختی رسید که هیچ مجال تفریح برای مردم نداد و درنتیجه به هیچ‌وجه اتفاق سوء یا خلاف نظمی نیفتاد».

بارندگی خوب، هوای تمیز و رعیت راضی

روزنامه «دولت‌علیه» که پس از وقایع‌اتفاقیه به‌دست دربار ناصری به چاپ می‌رسید، نیز در ۶ربیع‌الاول ۱۲۸۳قمری، از نوروز مشهد چنین گزارش می‌دهد: «الحمدا...تعالی بارندگی‌های خوب بسیار نافع بعد از عید نوروز تاکنون متوالیا شده و برای عموم رعیت، کمال آسایش و خرسندی‌خاطر حاصل است. روز عید نوروز فیروز، شاهنشاه‌زاده معظم در عمارت ارگ دولتی ارض‌اقدس، به سلام عام جلوس نموده، شاهزاده مؤیدالدوله‌العلیه در مجلس سلام به احترام تمام، قیام نموده و جمیع سران سپاه‌نصرت فرجام از ‌امیرتومان و سرتیپان و سرهنگان و صاحب‌منصبان و عموم ملتزمین خدمت، از مأمور و مجاور شرفیابی داشتند... و شعرا و خطبا فصاحت قرین قصاید و خطب متین به عرض رساندند».

چراغانی صحن حرم مطهر

همچنین روزنامه «ایران»، صبح یکی از عید‌های مشهد را در ۲۰ربیع‌الاول۱۲۹۴ چنین توصیف کرده است: «روز نوروز، لوازم عید سلطانی در ارگ و غیره فراهم شده، تشریفات از هرجهت به عمل آمد. از اول شب تا چهار ساعت از شب گذشته، صحن مطهر را چراغان بسیار خوبی کردند و صبح، جناب متولی‌باشی در ایوان طلای نادری نشسته، تمام خدام حضرت، حاضر [شدند] و شربت صرف نمودند».

امیدواریم امسال دیگر به خون دل تمام نشود

ملک‌الشعرای بهار، مدیر روزنامه «نوبهار»، ۲۸ربیع‌الثانی۱۳۳۲ درباره بهار و شرح احوال مشهد چنین می‌نگارد: «عید سعید نوروز فیروز که از قدیم‌ترین اعیاد دنیا و بزرگ‌ترین روز عید ایرانیان است، مسئله رخساره منور خود را به ما نمود. ‌امیدواریم که دیگر این سال جدید بر ملت ایران به خون دل و ماتم، خاتمه نیافته، نقایص و شکستگی‌های دیرینه در این سال همایون‌فال، جبران شود. روز شنبه سه‌ساعت‌ونیم به غروب، مردم به‌واسطه موقع تحویل در آستانه مقدسه، ازدحام نموده بودند. هوا درنهایت صافی و قلوب درنهایت خوشی بود. روز یکشنبه، قبل از ظهر، در دیوان‌خانه ارگ مجلس با شکوه سلام دایر و ایالت جلیله رسما جلوس فرمودند. لباس پلیس در نهایت جلوه و مورد دقت واقع شده بود. اجزای نظام به‌خوبی دفیله داده، گذشتند. شلیک توپ هم علی‌الرسم به عمل آمد».

اعطای خلعت نوروزی نایب‌التولیه به مقامات و اشراف

همچنین رسم سلام اعیاد نوروز و فطر از مراسمی بود که هرساله علاوه‌بر عمارت ارگ دولتی، در حرم مطهر نیز اجرا می‌شد و دسته‌دسته، اعیان و اشراف و مقامات در آن حضور می‌یافتند و خلعت و پاداش از حکمران ایالت و نایب‌التولیه دریافت می‌کردند. روزنامه «رعد» در ۲۴جمادی‌الثانی۱۳۳۷ خبر می‌دهد که «روز عید، والی ایالت برای سلام، جلوس نمودند. رؤسای ادارات و اعیان و اشراف و طبقات نظامی و غیره برای سلام حاضر شده» و در گزارش دیگری از اقدامات آستانه می‌نویسد: «تنظیف ضریح مطهر چند سال بود به‌عهده تعویق افتاده بود. شب یکشنبه با حضور والی ایالت و علما، تنظیف به عمل آمد. تولیت، قرآن خط مبارک حضرت‌ امیرالمؤمنین(ع) را که دو سال قبل از بادکوبه به قیمت گزاف خریده بودند و با مخارج زیاد وارد شده، با حضور امنای آستانه و حضار، زیارت [کردند] و پس از زیارت در ضریح مطهر گذاردند».

عذرخواهی از پذیرایی نکردن از اقوام در آگهی روزنامه

در آن روزگار، روزنامه‌ها محل اعلان و آگهی‌های مختلف در نوروز بودند. از برنامه دیدوبازدیدهای عید گرفته تا تبلیغ لوازم و وسایل موردنیاز عامه مردم در این اعلان‌ها دیده می‌شود. روزنامه «بهار»، 24جمادی‌الاول1337 برای لباس‌های نوروزی اعلان می‌دهد: «پارچه و فاستونی‌های وطنی مال یزد و کاشان، پشمی و نخی که در بافت از بهترین مال‌های خارجه برتری دارد، در کاروان‌سرای قزوینی‌ها در حجره این‌جانب محمداسماعیل منیر برای عید نوروز هموطنان که مبارک‌ترین لباس‌هاست، حاضر و آماده است. بشتابید که تمام می‌شود». یکی از شهروندان مشهدی هم 11رجب1339 در روزنامه «تازه بهار» آگهی می‌کند: «به‌واسطه بعضی پیشامدها و تهاجم کارهای شخصی، از دیدوبازید عید، از عموم دوستان معذرت می‌خواهم؛ موسی محیط».

نویسندگان: ابراهیم حافظی- خانم سعادت(روزنامه شهرآرا) - سیدمهدی سیدقطبی