مقدمه:

       روزنامه “ باختر امروز ” با بنیانگذاری دکتر حسین فاطمی روزنامه‌ای رادیکال، منتقدانه، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بود که از سال 1328 تا 1332 هر روز عصر در تهران منتشر می‌شد. نام‌ « باختر امروز » ترکیبی‌ از نام‌ دو روزنامه‌ قدیمی تر، "باختر"  و "مرد امروز"  بود که‌ حسین‌ فاطمی‌ با آنها همکاری‌ داشت‌.

       صفحه اول روزنامه معمولا مصور بود و  در ۴ تا ۸ صفحه شامل اخبار داخلی و خارجی، تفسیرهای سیاسی، مقالات اجتماعی، حوادث، نوشتارهای تحلیلی از تحولات جهانی و نیز آگهی بود. مطالب متنوعی هم از چند تن از دانشجویان ایرانی در اروپا ارسال می‌شد. سرمقاله‌های‌ مهیّج‌ روزنامه‌ را که‌ تفسیر نکته‌آموز رویدادهای‌ روز و روشنگر دیدگاهها و مواضع‌ جبهه‌ ملی‌ بود، خودِ فاطمی‌ می‌نوشت‌. خبرهای‌ کامل‌ و دقیق‌ مجلس‌ از دیگر بخشهای‌ جالب‌ توجه‌ بود. مقالات‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌ و بررسی‌ تحولات‌ سیاسی‌ جهان هم‌ به‌ قلم‌ و امضای‌ ذبیح‌ اللّه‌ منصوری‌ نوشته‌ می‌شد.

       لوگوی روزنامه به خط نستعلیق و در سمت راست صفحه اول و بعدها زیر تیتر اول روزنامه قرار داشت. قیمت تک شماره یک ریال و بعدها به یک ریال و نیم و دو ریال رسید و نرخ اشتراک 3 ماهه 150، 6 ماهه 250 و سالانه 400 ریال تعیین شد. نشانی دفتر تهران، لاله زار کوچه مهران پاساژ بختیاری ها و بعدتر به میدان بهارستان کوچه نظامیه منتقل شد. روزنامه در چاپخانه باختر امروز سپس در چاپخانه های مظاهری خواندنی ها و تابان چاپ می شد.

       با تشکیل جبهه ملی در آبان 1328 ، روزنامه باختر امروز ارگان جبهه ملی شد و به‌ عنوان‌ سخنگوی‌ غیر رسمی‌ جبهه‌ ملی‌، مبارزه‌ افکار عمومی‌ را برای‌ ملی‌ شدن‌ شرکت‌ نفت‌ ایران‌ و انگلیس‌ ـ که‌ اندیشه‌ و پیشنهاد اصلی‌ آن‌ را مصدق‌ پس‌ از مرگ‌ فاطمی‌ به‌ وی‌ نسبت‌ دادـ حمایت‌ و رهبری‌‌کرد. مصدق‌ پس از  نخست‌ وزیری‌ فاطمی‌ را به‌ عنوان‌ معاون‌ خود و سخنگوی‌ دولت‌ برگزید. از آن‌ پس‌ به‌ حیثیت‌ سیاسی‌ باختر امروز  بمراتب‌ افزوده‌ شد و دیدگاههایش‌ چه‌ در ایران‌ و چه‌ در خارج‌ از ایران به‌ عنوان‌ بازتاب‌ افکار باطنی‌ زمامداران‌ حکومت‌ تعبیر می‌شد.

       از مشخصات بارز این روزنامه سرمقاله‌های‌ تند حسین‌ فاطمی‌ بود که‌ لبه‌ تیز حملات‌ آن‌ متوجه‌ شرکت‌ نفت‌ ایران‌ و انگلیس‌ و دولتهای‌ وقت‌ و فساد اداری‌ و نابسامانی‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌ بود. باختر امروز در سال ۱۳۳۰ در ۳۰٬۰۰۰ نسخه چاپ می‌شد، رقمی که تا آن زمان در مطبوعات ایران بی‌سابقه بود.

هیأت تحریریه:

       حسین‌ فاطمی‌ مؤسس‌، سردبیر و ناشر روزنامه‌ بود. هیأت‌ تحریریه‌ آن‌ را افرادی‌ چون‌ محمد محیط‌ طباطبایی‌، محمدرضا جلالی‌ نائینی (پسرخاله فاطمی)‌، رحمت‌ مصطفوی‌، سپهر ذبیح‌، ناصر امینی‌ و اسماعیل‌ پوروالی‌ که‌ برخی از آنها از روزنامه‌نگاران‌ برجسته‌ بودند، تشکیل‌ می‌دادند. نصراللّه‌ شیفته (که بعدها به سردبیری باختر امروز رسید)‌ و سعید فاطمی‌ (خواهرزاده فاطمی) نیز با آنها‌ همکاری‌ داشتند.

انتشار و توقیف:

       باختر امروز از 9 تیر سال 1328 به صورت پیش شماره (10 شماره) و از عصر روز 8 مرداد سال 1328 نخستین شماره آن با سر مقاله ای تحت عنوان «یا مرگ یا آزادی» منتشر شد و تا 27 مرداد 1332 ادامه یافت. البته به‌ سبب‌ مقاله‌های‌ سیاسی‌ تندش‌ از بدو تأسیس‌ تا شروع‌ زمامداری‌ دکتر محمدمصدق‌ چندبار توقیف‌ شد.

       12 مرداد سال 1328 باختر امروز با چاپ مقاله «این دزدها باز هم سواری می خواهند» و در پی انتقادات شدید فاطمی به دولت محمد ساعد مراغه ای و تلاش برای جلوگیری از تصویب قرارداد نفتی «سر نویل گس و عباس قلی گلشاییان» در چهارمین شماره خود توقیف می شود. اما مجددا از روز 22 مرداد همان سال شروع به انتشار می کند. این روزنامه در سال اول انتشار خود چند بار دیگر در 25 مرداد تا 11 شهریور، 20 شهریور، 27 مهر تا 24 آبان و 2 تا 7 بهمن سال 1328 به محاق توقیف می رود و در این ایام، روزنامه «سرگذشت» به مدیریت محمد علی مصطفوی نائینی و باختر با مدیریت خود فاطمی به جای آن منتشر می شود.

       نهایتا در روز کودتای  28 مرداد 1332 تحریریه و چاپخانه روزنامه به آتش کشیده و غارت شد. در نتیجه نسخه آن روز به دست روزنامه فروشها نرسید و توزیع نشد. از این روزنامه مجموعا 1174 شماره منتشر شده است.

رویدادهای مهم سیاسی همزمان با انتشار روزنامه:

• نخست وزیری سپهبد رزم آرا (خرداد 1329)
• تصویب لایحه ملی شدن نفت توسط مجلس سنا (29 اسفند 1329)
• ترور رزم آرا (فروردین 1330)
• نخست وزیری مصدق (اردیبهشت‌ 1330)
• سوء قصد به فاطمی در مراسم پنجمین سالگرد گرامیداشت محمد مسعود (بهمن سال 1330 )
• نمایندگی فاطمی در دوره هفدهم مجلس (بهمن 1330)
• نخست وزیری مجدد دکتر مصدق (مرداد 1331)
• انتخاب آیت الله کاشانی به ریاست مجلس (مرداد 1331)
• انتصاب دکتر فاطمی به عنوان وزیر امور خارجه، قطع روابط دیپلماتیک ایران با انگلیس (مهر 1331 )
• نمایندگی فاطمی برای مجلس هفدهم (بهمن 1331)
• شکست کودتای اول علیه مصدق، فرار شاه به بغداد و سپس ایتالیا (25 مرداد 1332)
• کودتای دوم علیه مصدق، حمله به منزل دکتر مصدق و آغاز زندگی پنهانی دکتر فاطمی به مدت 7 ماه  (28 مرداد 1332)

حسین فاطمی:

       سید حسین فاطمی (1296 - 1333)  متولد نائین، تحصیلات ابتدایی خود را درکنار خانواده در نائین و دبیرستان را در اصفهان در یک مدرسه میسیونری انگلیسی گذراند. او در همان ایام تحصیل قدم به عرصه مطبوعات گذاشت. در سال 1315 در تهیه و تنظیم مقالات روزنامه باختر که مدیر و صاحب امتیاز آن نصراله سیف پور فاطمی (برادر بزرگترش) بود و در اصفهان چاپ می شد، همکاری داشت و گاهی مقالات تند و آتشینی می نوشت که همین مقالات مورد توجه ملک الشعرا بهار که در تبعید در اصفهان به سر میبرد و از همکاران روزنامه باختر بود، قرار گرفت. او در سال 1316 به تهران رفت. با اینکه هنوز کمتر از دو دهه از سنش نمی گذشت مسئولیت سنگین مدیریت و سردبیری روزنامه ستاره را که در آن زمان از جراید معروف بود بر عهده گرفت.

       در سال 1319 از دانشکده حقوق در رشته حقوق سیاسی لیسانس گرفت.  پیش از آنکه برای ادامه تحصیل در رشته روزنامه نگاری به فرانسه برود، مدت کوتاهی هم در کنسولگری بریتانیا کار کرد. او تنها سردبیر روزنامه ای بود که از اروپا در رشته روزنامه نگاری مدرک دکتری گرفت. (البته در برخی منابع دکترای حقوق سیاسی و دیپلم روزنامه نگاری ذکر گردیده است.)

       فاطمی در مدت 4 سال اقامت در پاریس از سال 1323 تا 1327 ارتباط خود را با مطبوعات ایران حفظ کرد و برای روزنامه های مرد امروز، ستاره و چند روزنامه دیگر مطلب و مقاله ترجمه شده ارسال می کرد. دکتر فاطمی در اواخر سال 1327 به تهران بازگشت و درخواست امتیاز روزنامه باختر امروز  را داد. در سال 1328 مجوز باختر امروز به نام وی صادر شد.

       پس از نخست وزیری مصدق (اردیبهشت 1330) فاطمی در کابینه او در سمت معاونت نخست وزیر و سخنگویی دولت قرار گرفت. فاطمی‌ در مهر 1331 به‌ وزارت‌ خارجه‌ منصوب‌ شد دکتر فاطمی که خود یکی از پایه گذاران سیاست ضد استعماری و مخصوصا ضد دخالت های انگلستان در ایران بود، در همان روز نخست وزارت امور خارجه به دستور دولت با صدور اطلاعیه ای قطع روابط سیاسی بین ایران و انگلیس را اعلام نمود. با توجه به اینکه روابط اقتصادی بین دو کشور نیز از مدتها قبل قطع شده بود کابینه مصدق بزرگترین ضربه را بر دیپلماسی مزدورانه انگلیس فرود آورد.

       پس از وقایع منتهی به 28 مرداد 1332 که‌ حکومت‌ مصدق‌ با براندازی‌ طراحی‌ شده‌ سازمان‌ سیا ساقط‌ شد و  بازگشت شاه به ایران،  در آذر 1332 مصدق به سه سال زندان محکوم شد. دکتر فاطمی نیز  6 اسفند 1332  دستگیر و علی رغم بالاترین نشان سلطنتی معروف به "نشان ملی همایونی" که از محمدرضا شاه دریافت کرده بود،  19 آبان 1333 اعدام شد. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ یکی از نخستین خیابان‌هایی که نام آن تغییر کرد، نام خیابان آریامهر بود که به فاطمی تغییر کرد.

فاطمی: روزنامه نگاری پرماجرا

       فاطمی در طول سالهای روزنامه نگاری خود بارها به سبب مقاله هایی که می نوشت، بازداشت شد.

• در سال 1317 پس از نگارش مقاله ای ادبی تحت عنوان «ای کبوترها» در ستاره از سوی «اداره راهنمای نامه نگاری» یا اداره سانسور شهربانی، احضار، توقیف، بازداشت و پس از چند روز آزاد می شود.
• در سال 1319 به درخواست برادرش نصرالله که به سمت شهرداری شیراز منصوب شده بود به اصفهان بازگشت و باختر را اداره کرد. فاطمی در این ایام، مقاله ای در باختر نوشت و در آن به مجلس و عملکرد نمایندگان حمله کرده و وکلای مجلس وقت را «عروسک های خیمه شب بازی» نامید که این امر سبب بازداشت و زندانی شدن او در اصفهان شد.
•  در بهمن سال 1320 و در پی چاپ مطلبی در مخالفت با انعقاد پیمان 3 جانبه ایران، شوروی و انگلیس در زمان دولت محمد علی فروغی از طرف دایره اطلاعات شهربانی اصفهان بازداشت و روزنامه باختر توقیف شده و چون بازداشت او همزمان با اشغال ایران توسط متفقین و سقوط رضا شاه پهلوی بود به همراه سایر زندانیان سیاسی آزاد می شود.
• در سال1323 هم زمان با ماجرای واگذاری امتیاز نفت شمال به دولت شوروی و چاپ مقاله ای تحت عنوان «برای آقای کافتارزاده ترجمه کنید» او را به زندان و باختر را به توقیف می کشاند. پس از آزادی، در غائله جعفر جوادزاده (پیشه وری) در آذربایجان، مقاله دیگری زیر عنوان (آقای سادچیکف اینجا ازبکستان نیست) منتشر می کند و بار دیگر با تقاضای سفیر شوروی به زندان می افتد.
• او در 28 آذر سال 1329 و زمان نخست وزیری سپهبد حاجیعلی رزم آرا و به خاطر انتقاد از مخالفت دولت با قانون ملی شدن نفت، به مدت 3 روز بازداشت و سپس آزاد می گردد.

فاطمی از نگاه دیگران

       فاطمی در زندگی کوتاه خود، دوستان و دشمنان بسیاری داشت. دکتر مصدق به خاطر علاقه زیادی که به وی داشت او را پسر سوم خود می دانست. مشهور است که فاطمی دست راست او بود. از مصدق نقل شده که : "اگر ملی شدن صنعت نفت خدمت بزرگی است که به ملت شده باید از آن کسی که اول این پیشنهاد را نمود سپاسگزاری کرد. آن کس شهید دکتر حسین فاطمی است که روزی در خانه نریمان پیشنهاد خود را داد و نمایندگان جبهه ملی در جلسه به اتفاق آرا تصویب کردند."

        عده ای وی را روزنامه نگاری وطن پرست و سیاستمداری خستگی ناپذیر می نامند و از او به عنوان انسانی که هرگز مصالح کشور و آرمان و اهداف خود را با پول و ثروت و پست و مقام تاخت نزد، یاد می کنند و در مقابل عده ای با انتساب اتهام های گوناگون، تصویر و تعریف دیگری از شخصیت او ارائه می دهند. مطبوعات و روزنامه نگاران بسیاری از جمله مهدی میراشرافی نماینده مجلس و مدیر روزنامه «آتش»، او را عامل سر سپرده انگلیس می خوانند. ابوالقاسم پاینده نجف آبادی صاحب امتیاز روزنامه «صبا»  او را فردی با سوابق مسیحی گری و ثبت شده در دفتر کلیسای اصفهان می خواند. تعدادی از نمایندگان مجلس دوره شانزدهم، در نامه ای با عنوان سوال نمایندگان و به امضای مهدی پیراسته، مدرک دیپلم، لیسانس و عنوان دکترای او را جعلی می خوانند.

       از او به عنوان مهم‌ترین نماد تلفیق روزنامه‌نگاری و سیاست و بزرگ‌ترین و مشهورترین قربانی آن در تاریخ معاصر یاد می شود. عده ای نیز معتقدند دکتر فاطمی، بیش از آنکه روزنامه نگار باشد در آن سالها مرد سیاست بود.

نقش روزنامه باختر در اعدام فاطمی:

      حسین فاطمی در فاصله بین دو کودتای 25 تا 28 مرداد 1332، با یک سخنرانی در میدان بهارستان و 3 سرمقاله در روزنامه باختر امروز با عناوین«این دربار شاهنشاهی روی دربار ملک فاروق را سفید کرد» در روز یکشنبه 25 مرداد، «خائنی که می خواست وطن را به خاک و خون بکشد، فرارکرد» در روز دوشنبه 26 مرداد و «شرکت سابق و روزنامه های محافظه کار لندن دیروز عزادار بودند» در روز سه شنبه 27 مرداد، محمد رضا پهلوی را مورد حمله قرار داد.

      این مقالات (معروف به مقالات سه‌گانه حسین فاطمی) که در آن‌ها محمدرضا شاه پهلوی با عناوینی چون نوزاد ناپاک کودتا، نوکر انگلیس، بی شرم، هوسباز و تشنه خون، منفور، دشمن ملت، فراری بغداد و خیانت کار خوانده شده و به سیاست‌های انگلستان در برابر ایران حمله شده بود، نقشی تعیین‌کننده و تأثیر انکارناپذیر در تصمیم به اعدام حسین فاطمی داشتند.

       فاطمی در یکی از مقالات خود، سلطنت را مرده و دفن شده و دربار را کانون فساد و پدر شاه را دیکتاتوری توصیف می کرد که برای واگذاری نفت ایران به بیگانه قرارداد بدنام 1312 را امضا کرده بود. عمده‌ترین‌ علت‌ اینکه‌ دفتر و چاپخانه‌ این‌ روزنامه‌ جزو اولین‌ جاهایی‌ بود که‌ در تهران‌ به‌ غارت‌ رفت‌ و به‌ آتش‌ کشیده‌ شد همان‌ سرمقاله‌ها بود.

باختر امروز بعد از فاطمی:

       پس از مرگ دکتر فاطمی روزنامه باختر امروز چند بار در خارج از ایران منتشر شد. نخستین بار در 29 اسفند 1339 هفته نامه ای با عنوان باخترامروز در مونیخ زیر نظر خسرو صولت قشقایی و سردبیری محمد عاصمی تا روز 15 آبان سال1341 و در 37 شماره به مدت 2 سال انتشار یافت. دومین بار، باختر امروز بین سال های 1342 تا 1344 درامریکا و با نظارت علی شایگان در10 شماره منتشر شد. سومین نشریه به صورت ماهانه از شهریور سال 1349 تا دی سال 1355 در 77 شماره در عراق چاپ و منتشر شد. این نشریات علی رغم ادعای نزدیکی با جبهه ملی ایران، مشابهت بسیار اندکی از لحاظ صورت و محتوا با "باختر امروز" اصلی داشتند.

   منابع

بررسی نقش و جایگاه حسین فاطمی در جبهه ملی /مجله:پژوهش های علوم انسانی» اردیبهشت 1393

پایان‌نامه نقش دکتر سید حسین فاطمی و روزنامه باختر امروز در نهضت ملی ایران / دانشجو: آرش نهاوندی / - وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری - دانشگاه تربیت مدرس - دانشکده ادبیات و علوم انسانی - 1393 - [کارشناسی ارشد]

نگاهی به کارنامه سیاسی و مطبوعاتی «حسین فاطمی» از «باختر» تا «باختر امروز» / روزنامه ایران/  دو‌شنبه ۹ آذر ۱۳۹۴، شماره ۶۰۹۱

مقایسه‌ الگوی روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و سیاسی با معیارهای نظری موجود در روزنامه‌ باختر امروز/ مجله:مطالعات فرهنگی و ارتباطات» بهار 1398

نشریه: مطالعات فرهنگی و ارتباطات /سال:1398 پوشش خبری ملی شدن صنعت نفت در روزنامه های بسوی آینده و باختر امروز (تحلیل محتوای مطالب دو روزنامه چهار هفته قبل و بعد از رویداد ملی شدن صنعت نفت)

نقش سرمقاله های روزنامۀ باختر امروز در ملی‌شدن صنعت نفت/ آذر 1399/ نشریه جامعه فرهنگ و رسانه

کودتا: کودتاي ‎۱۳۳۲، سازمان سيا و ريشه‌هاي روابط ايران و ايالات متحده در عصر جديد/ يرواند آبراهاميان؛ ترجمه ناصر زرافشان.- تهران: نگاه، ‎۱۳۹۳.