قیام تنباکو یا نهضت تنباکو، رویدادی تاریخی در اعتراض به واگذاری امتیاز انحصار تجارت توتون و تنباکو ایران در سفر سوم ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ از ایران شکل گرفت. این قیام اولین و گسترده‌ترین جنبش جدی در برابر استبداد و استعمار غرب در ایران شناخته می‌شود.
ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفرهای خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود، با اعطای امتیاز موافقت کرد و پس از مراجعت به ایران قراردادی را با تالبوت امضا کرد. بدین ترتیب اسفند 1268 (1307 هجری قمری) امتیاز انحصاری تجارت توتون و تنباکو به مدت ۵۰ سال به تالبوت اعطا گردید. 
این امتیاز با مخالفت‌های گسترده‌ای از سوی مردم و روحانیون مواجه شد. تاجران توتون و تنباکو در حرم  عبدالعظیم حسنی بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با این قرارداد کنار نخواهند آمد.
در تبریز، مردم به رهبری میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی به مقابله با قرارداد برخاستند و ضمن پاره نمودن اعلامیه‌های کمپانی از روی دیوارها از پذیرفتن خارجیان نیز خودداری کردند. 
در اواخر ربیع‌الثانی ۱۳۰۹ حکمی ازسوی  میرزای شیرازی در باب تحریم استعمال دخانیات صادر شد متن حکم چنین بود:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِ نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام است. حرره الاقل محمدحسن الحسینی. »
با صدور این فتوا، مردم از همه اصناف و حتی اقلیت‌های مذهبی مبارزه سیاسی علیه این قرارداد را یک وظیفه شرعی و تکلیفی الهی دانستند و قلیان‌ها را شکسته و توتون و تنباکو را به آتش کشیدند. حرم‌سرای شاه نیز از استعمال دخانیات پرهیز کردند.
در میان اسناد آستان قدس، اسنادی در این خصوص موجود است که مرتبط با این جریان تاریخی است یکی از اسناد سواد دستخط ناصرالدین شاه خطاب به ولیعهد (مظفرالدین میرزا)است در این سند چنین آمده است «بعضی از علما و غیره در تبریز پاره حرفهای بیمعنی در فقره امتیاز دخانیات بکمپانی انگلیس میزنند در حقیقت نمیفهمند که چه میگویند اولا با آن شرایطی که نوشته شده است و البته در نوشتن آن در ابتدا دقتها شده است که صرفه رعایای ما از میان نرود  ...»
در سند دیگر که که به لغو این امتیاز مرتبط شده در اعلانی دولتی مربوط به تاریخ شهر جمادی الاولی 1309 هجری قمری چنین اشاره شده: «انحصار تنباکو و توتون را موقوف و متروک دانسته و کمافی السابق صاحبان و مالکین تنباکو و توتون و عموم اجناس دخانیه در تمام ممالک محروسه ایران آزاد و مختار هستند که جنس دخانیه خودشانرا بهر کس میل دارند بفروشند و از هرکس میل دارند بخرند.»