مطالعات مطبوعات خراسان
۱۳۹۵-۱۰-۰۵
تاریخچه
مطبوعات خراسان
با نگاهی به آرشیو مطبوعات
سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
روزنامه نگاری ایران را میرزا رضای شیرازی در سال 1252 قمری با انتشار نشریه ای که "کاغذ اخبار" بر آن نام نهادند، در تهران پایه گذاری نمود. پس از وی قائم مقام فراهانی ملقب به امیرکبیر با انتشار " روزنامه اخبار دارالخلافه تهران" که از دومین شماره "روزنامه وقایع اتفاقیه" نام گرفت انتشار رسمی مطبوعات را در سال 1267 قمری در ایران کلید زد. شهرهای تبریز، شیراز و اصفهان پس از تهران صاحب روزنامه شدند. مشهد که قطب دینی کشور محسوب می شد خیلی دیر و پس از این شهرها روزنامه نگاری را تجربه کرده است.
در سال 1284 قمری در جریان سفر ناصرالدین شاه به مشهد برای عتبات بوسی ثامن الحجج(ع)، میرزا علی نائینی مأمور شد از طریق چاپخانه سیار همراه کاروان شاه در منزلگاههای بین راه وقایع سفر را مکتوب و چاپ کند و نسخه هایی از آن را برای حاکمان, اعیان و تجار شهرهای مختلف بفرستد که در این سفر 4شماره با نام "روزنامه اردوی همایون" در شهرهای سمنان، سبزوار، طرق و چمن قهقهه چاپ و توزیع شد. 16 سال پس از سفر اول، ناصرالدین شاه برای بار دوم عزم سفر به خراسان نمود و این بار اعتماد السلطنه مامور چاپ وقایع سفر شد. وی در 12 منزلگاه (به ترتیب در شهرهای دماوند، چشمه علی، بسطام، گالیپوش، بجنورد، قوچان، چمن قهقهه، مشهد،سبزوار، مزینان، شاهرود و تهران)وقایع سفر را که "اردوی همایون" نام داشت چاپ و منتشر کرد. برخی مورخان با توجه به سلسله وار بودن این سفرنامه ها آنها را نخستین نشریه ادواری استان های سمنان، خراسان و مازندران می دانند.
اردوی همایون را نخستین نشریه خراسان بدانیم یاندانیم انتشار آن تاثیری درترغیب دیگران به روزنامه نگاری نداشته است چرا که 18 سال پس از انتشار دومین روزنامه"اردوی همایون" شاهد تلاش یک روزنامه نگار برای تاسیس نشریه در مشهد هستیم. ادیب الممالک فراهانی که زاده اراک است و از طرف حکومت مامور به خدمت در مشهد می شود. از تبریز(غرب کشور) که طی 2 سال روزنامه ای را با نام "ادب" منتشر می کرده به شرق کشور کوچ می کند و فرصت را مغتنم شمرده و انتشار دوره جدید روزنامه"ادب" را در این شهر از سال 1318 قمری تا سال 1321 قمری که به تهران منتقل می شود، ادامه می دهد. چون روزنامه ادب" اولین تلاش برای ایجاد روزنامه نگاری ثابت در شهر مشهد است بنابراین اغلب مورخان آغاز روزنامه نگاری رسمی خراسان را سال 1318 قمری می دانند.
روزنامه نگاری خراسان در ابتدا بسیار کند و کم فروغ است. 6 سال طول کشید تا بعد از آغاز انتشار روزنامه ادب، مشهد دومین نشریه را به خود ببیند. در سال 1324 قمری با پیروزی مشروطه خواهان و رونق روزنامه نگاری ایران، محمدعلی مدیر در این شهر، دومین روزنامه را با نام "بشارت" منتشر کرد رشد انتشار مطبوعات از این زمان است. تنها در 20 سال پایانی حکومت قاجار (1324 تا 1344 قمری) بیش از 50 عنوان نشریه در مشهد منتشرشده است..
روزنامه نگاری خراسان به دست مهاجرینی چون ادیب الممالک، شیخ محمد علی ، اردبیلی، صادق تبریزی پایه ریزی و رونق گرفت اما در همین زمان برخی روشنفکران تحصیلکرده اهل خراسان چون سلطان العلمای خراسانی (صاحب نشریه روح القدس در تهران) روزنامه نگاری را در دیگر شهرها تجربه می کردند.
محمد تقی بهار مشهور به "ملک الشعرا" اولین رونامه نگار بومی است که در سال 1328 قمری روزنامه "نوبهار" را در مشهد تأسیس نمود. پس از او دیگر خراسانی های به بنام چون "شیخ احمد بهار"، "مشکان طبسی"، "پروین گنابادی"، "حسن عمید" و ... که بعدها از مفاخر فرهنگ و ادب این خطه در کشور شدند، پرچم روزنامه نگاری را به دست گرفتند.
با کودتای سوم اسفند 1299 رضاخان، مثل سایر نقاط کشور، روزنامه نگاری خراسان که چند سالی می شد پرجنب و جوش شده بود و روزنامه های مهمی چون طوس، نوبهار، خراسان، خورشید و ... را به روزنامه خوانان ایران معرفی کرده بود، به یک باره فضای خفقان و اختناق را روبروی خود دید که دیگر از آن آزاد اندیشی و قلم شیوای چند سال قبل خبری نبود. مطبوعات یا تعطیل شدند یا مدح و ثنا جایگزین بی پروایی و آزادی قلم گردید. در طول حکومت دیکتاتوری رضا خان پهلوی تنها 30 عنوان نشریه در خراسان منتشر شد، معمولا بیشتر این عناوین در حدیک یا چند شماره چا÷ شده و متوقف شدند و با با محتوایی در حد ارائه خبر و چاپ اعلان و آگهی های تجاری خطری را متوجه حکومت نمی کردند که بخواهند توقیف یا تعطیل شوند.
با روی کار آمدن محمد رضا شاه در شهریور 20 تا کودتای مرداد 1332 سال های آزادی مطبوعات را تجربه می کنیم، در حدی که این آزادی گاهی روزنامه ها را به فحش نامه ها یا محلی برای هتک حرمت دیگران تبدیل می کند. خراسان که درنیمه اول سال های آزادی در تصرف روس هاست با این شرط آزاد هستند که بر علیه دولت تزار روس کلمه ای ننویسندو بدون اطلاع آن ها گزارشی چاپ نکنند. در سال های آزادی روزنامه نگاری در خراسان پس از خروج نیروهای تزار روس از مشهد و از سال 1327 شمسی افزایش می یابد که اوج آن در سال 1330 هم زمان با روی کارآمدن مصدق به عنوان نخست وزیر می باشد. طی سال های آزادی حدود 115 عنوان نشریه در خراسان چاپ شده است. از ویژگی های این دوره آغاز روزنامه نگاری در شهرهای بیرجند، تربت حیدریه، سبزوار ، نیشابور و فردوس می باشد.
پس از مرداد 32 فرودی دیگر بر مطبوعات خراسان حکمفرما می شود. تب و تاب انتشار نشریات فروکش و عملا تا سال 1336 شاهد انتشار نشریه جدیدی در این خطه نیستیم. و همچنان تا سال 1357 این روند ادامه دارد. در این زمان شاهد جولان روزنامه های قدیمی خراسان هستیم که با رویه ثابت به انتشار خود ادامه می دهند. گاهی یک نشریه جدید طلوع ولی خیلی زود غروب می کند. انتشار مجلات تخصصی رونق می گیرد که برخی از آنها مثل مجلات دانشکده ادبیات و الهیات، فرهنگ خراسان و جغرافیا از درجه علمی بالایی برخوردارند.
با پیروزی انقلاب اسلامی، روزنامه نگاری خراسان رشد چشمگیری را شاهد است و کمیت و کیفیت به سرعت در حال دگرگونی است و هر ساله نشریات بسیاری در
موضوعات مختلف و به اشکال متعدد منتشر و در دسترس خوانندگان قرار می گیرد. طبق آمار غیر رسمی بیش از 2000 عنوان نشریه ادواری تخصصی، عمومی، دانشجویی و تجربی تا کنون در خراسان منتشر شده است.
ویژگیهای مطبوعات خراسان
انتشار 3 روزنامه "آفتاب شرق"، "آزادی" و "خراسان" با حدود نیم قرن مداومت در انتشار از وپژگی های مطبوعات این خطه است که روزنامه "خراسان" با بیش از 75 سال سابقه به عنوان مستمر ترین نشریه شهرستانی در ایران سرآمد است. روزنامه نگاران برجسته ای چون ملک الشعراء بهار، خاندان آموزگار، تهرانیان نقش بسزایی در ترویج روزنامه نگاری این دیارداشته اند. چاپ بیش از 20 عنوان سالنامه در خراسان قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، علاقه مندی خراسانی ها رابه استفاده از این نوع رسانه نمایان می سازد.
آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی
این آرشیو در سال 1359 به عنوان یک بخش مستقل در کتابخانه آستان قدس رضوی تاسیس و وظیفه شناسایی، جذب ، ساماندهی و حفظ کلیه نشریات منتشر شده در کشور را به عهده گرفت. در طی این سال ها آمارکمی نشریات از کمتر از 300 عنوان در ابتدای شکل گیری آرشیو به بیش از 22500 عنوان در مرداد سال 1393 رسیده است. این افزایش کمیت سبب شده رتبه نخست آرشیوهای مطبوعاتی ایران به لحاظ تعداد عنوان متعلق به آستان قدس رضوی باشد. ضمن اینکه از لحاظ تعداد نسخه این عناوین شامل یک میلیون و هفتصد هزار نسخه می شوند.
نشریات خراسان در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی
بر اساس آمار غیر رسمی و منابع گونا گون آن چه به عنوان نشریه ادواری در خراسان منتشر شده اعم از مجله، روزنامه، سالنامه و در موضوعات تخصصی، عمومی، دانشجویی، تجربی و در اشکال چاپی و الکترونیکی بیش از 2500 عنوان است که حدود 2100 عنوان آن در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است. بر اساس دوره تاریخی نیز از تعداد 250 عنوان نشریه منتشر شده قبل از انقلاب اسلامی 145 عنوان در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است.
ویژگی های مطبوعات خراسان در آرشیو مطبوعات
کامل ترین و بیشتریت تعداد از نشریات منتشر شده در خراسان بزرگ در مجموعه آرشیو آستان قدس رضوی نگهداری می شود. از قدیمی ترین نشریه خراسان با نام "روزنامه اردوی همایون" و روزنامه "ادب" گرفته تا آخرین نشریه چاپ خراسان در آرشیو مطبوعات در دسترس محققان است. مهمترین و منحصر به فرد ترین نشریات آستان قدس در آرشیو مطبوعات عبارتند: دوره نسبتا" کامل روزنامه "آزادی"، بیشترین موجودی از روزنامه خراسان، بیشترین موجودی از نشریات دانشجویی دانشگاه های خراسان، دوره های کامل مجله های دبستان، "الکمال"، "نامه آستان قدس"، "دانشکده ادبیات و الهیات مشهد"
آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی
این آرشیو در سال 1359 به عنوان یک بخش مستقل در کتابخانه آستان قدس رضوی تاسیس و وظیفه شناسایی، جذب ، ساماندهی و حفظ کلیه نشریات منتشر شده در کشور را به عهده گرفت. در طی این سال ها آمارکمی نشریات از کمتر از 300 عنوان در ابتدای شکل گیری آرشیو به بیش از 22500 عنوان در مرداد سال 1393 رسیده است. این افزایش کمیت سبب شده رتبه نخست آرشیوهای مطبوعاتی ایران به لحاظ تعداد عنوان متعلق به آستان قدس رضوی باشد. ضمن اینکه از لحاظ تعداد نسخه این عناوین شامل یک میلیون و هفتصد هزار نسخه می شوند.
نشریات خراسان در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی
بر اساس آمار غیر رسمی و منابع گونا گون آن چه به عنوان نشریه ادواری در خراسان منتشر شده اعم از مجله، روزنامه، سالنامه و در موضوعات تخصصی، عمومی، دانشجویی، تجربی و در اشکال چاپی و الکترونیکی بیش از 2500 عنوان است که حدود 2100 عنوان آن در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است. بر اساس دوره تاریخی نیز از تعداد 250 عنوان نشریه منتشر شده قبل از انقلاب اسلامی 145 عنوان در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است.
ویژگی های مطبوعات خراسان در آرشیو مطبوعات
کامل ترین و بیشتریت تعداد از نشریات منتشر شده در خراسان بزرگ در مجموعه آرشیو آستان قدس رضوی نگهداری می شود. از قدیمی ترین نشریه خراسان با نام "روزنامه اردوی همایون" و روزنامه "ادب" گرفته تا آخرین نشریه چاپ خراسان در آرشیو مطبوعات در دسترس محققان است. مهمترین و منحصر به فرد ترین نشریات آستان قدس در آرشیو مطبوعات عبارتند: دوره نسبتا" کامل روزنامه "آزادی"، بیشترین موجودی از روزنامه خراسان، بیشترین موجودی از نشریات دانشجویی دانشگاه های خراسان، دوره های کامل مجله های دبستان، "الکمال"، "نامه آستان قدس"، "دانشکده ادبیات و الهیات مشهد"
گروه مطبوعات آستان قدس رضوی آمادگی دارد در زمینه جذب نشریات ادواری چاپ خراسان بزرگ از طریق اهداء، مبادله، خرید اقدام نماید.
آدرس: مشهد: حرم مطهر- دور برگردان طبرسی- ساختمان بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی- مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی- گروه مطبوعات. ص پ 177-91735
تلفن: 32232519-051 و تلفکس 32241103-051
تهیه و تنظیم: گروه مطبوعات، مدیریت امور اسناد و مطبوعات
(آبان 1394)
آدرس: مشهد: حرم مطهر- دور برگردان طبرسی- ساختمان بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی- مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی- گروه مطبوعات. ص پ 177-91735
تلفن: 32232519-051 و تلفکس 32241103-051
تهیه و تنظیم: گروه مطبوعات، مدیریت امور اسناد و مطبوعات
(آبان 1394)
افزودن دیدگاه جدید:
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.
