سؤال‌های عمومی طرح خاندان‌های موروثی آستان قدس
1ـ خلاصه‌ای از بیوگرافی فرد مصاحبه‌ شونده شامل: زمان و محل تولد، تحصیلات، شغل
2ـ پیشینة خانوادگی فرد مصاحبه ‌شونده شامل :
  • مشاغل
  • ارتباط با آستان قدس
  • انجام خدمات خاص
  • معرفی افراد صاحب نفوذ و با اهمیت خاندان
3ـ مستندات خاندان اعم از اسناد مکتوب و غیر مکتوب
4ـ معرفی سایر خاندان‎های مهم و بانفوذ آستان قدس، مشهد و ایران
محمدنظرزاده (کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی)

جمع آوری اطلاعات برای شجره نامه نویسی

افتخار به نیاکان و پیشینیان و سعی در حفظ هرآنچه که ما را به نوعی مرتبط با گذشته خانوادگی مان می کند , یک حس طبیعی و موثر درشناسایی و حفظ فرهنگ و هویت قومی است.

یکی از شاخه های تاریخ محلی شجره نامه نویسی یا همان علم انساب است که از دیر باز در کشور ما وجود داشته و علمای زیادی به آن پرداخته اند. با گرایشی که امروزه به سمت این شاخه از تاریخ بوجود آمده و با کارهای ارزنده ای که برخی از کشورهای پیشرو در کارهای علمی در این مورد انجام داده اند ، لازم است که علاقه مندان با روشهای جمع آوری اطلاعات برای این کار آشنا شوند . در این نوشتار کوتاه که به دلیل ضرورت اینترنتی بودن ، کوتاه و به ایجاز نوشته شده است ، پس از یک مقدمه کوتاه به بیان روشهای جمع آوری اطلاعات به صورت فهرست وار اشاره نموده ام

● مقدمه

در واقع هویت امروزی ما بر اساس کمک و معاونت اجدادمان و بر اساس داشته های به ارث رسیده از آنها طی قرون متمادی , شکل گرفته است و بر همین اساس هر خانواده تاریخ مربوط به خودش را دارد.

علم انساب و شجره نامه شناسی، از گذشته دور در کشور ما وجود داشته و علما و دانشمندان زیادی از طریق روشهای خاص خود سعی نموده اند که تاریخچه و شرح حال خاندانهای مختلف را شناسایی و به رشته تحریر درآورند.این رشته بعدها تطورات زیادی یافت و به شاخه های متعددی مانند علم انساب که دربردارنده نسب قبایل و سلسله های محلی است , علم حدیث که دربرگیرنده زندگینامه محدثان است , مزارات که در خصوص مدفن بزرگان است , تذکره ها و ... تقسیم گشت که از موضوع بحث ما خارج است.

 امروزه بر خلاف گذشته که فقط شجره نامه خاندانهای مشهور و ثروتمند مورد علاقه بوده, برخی از مورخین علاقه مند به محلی نگاری در پی روشهایی هستند که از طریق آن بتوان اطلاعات مربوط به خانواده های مختلف را جمع آوری کرده و در یک آرشیو اختصاصی نگهداری نمود. شکی نیست که چنین آرشیو هایی برای بررسی ریشه های فرهنگی یک جامعه و کالبد شکافی برخی از عادات اجتماعی اقوام به چه میزان دارای اهمیت بوده و مورخین را به نتایج جالب توجهی می رساند. نمونه چنین کاری از سالها قبل در برخی از کشورهای اروپایی شروع گشته است.آنها مراکزی را تحت عنوانF.R.C (Family records center) تشکیل داده و همه خانواده ها را تشویق به نگهداری اسناد خانوادگی خودشان در این مراکز می کنند.

● جمع آوری اطلاعات

در کشور ما نیز از دیر باز علم انساب در بین برخی از علما وجود داشته و براساس آنها شجره نامه امامزادگان و حتی سادات معاصر را تعیین می نمایند ولی بنده از نحوه کار و مبانی علمی مورد استفاده آنها بی اطلاع هستم.

آنچه که در این نوشتار کوتاه به دنبال آن هستیم بیان فهرست وار برخی روشهای مفید در جمع آوری اطلاعات , به منظور شجره نامه شناسی است. قبل از پرداختن به روشها، ناگزیر از بیان دو ضرورت اساسی در این راه هستیم. یکی صبر و استقامت و پشتکاری است که پویندگان این راه و محققان می بایست واجد آن باشند و ضرورت دوم که به نظر نگارنده بسیار مهم و اساسی است همانا تولید احساسی مشابه احساس تحقیق شوندگان است . به مفهوم دیگر ممکن است که در طول تحقیق و جستجو به مواردی از رفتار و عادات گذشتگانمان برخورد کنیم که ما را شوکه کرده و به تعجب وادارد. به همین لحاظ می بایست این توانایی و حس را در وجودمان ایجاد کنیم که تا حد ممکن خود را هم عصر نیاکانمان فرض کرده و سعی کنیم مقتضیات زمان و مکانی که اجدادمان را به چنین عملکردهای شگرفی واداشته است درک کنیم.

 اولین قدم برای جمع آوری اطلاعات انجام مصاحبه است که از آن به عنوان تاریخ شفاهی (Oral History ) یاد می کنند. به این منظور می بایست با همه اعضای خانواده در مورد گذشتگان و نیاکانمان مصاحبه کرده و طی این گفتگو , که حتما آنرا ضبط و ثبت می کنیم , سعی نماییم که همه اطلاعات ممکن را از طریق گفتگو با آنها به دست آوریم . از هیچ نکته ای نباید چشم پوشی کرده و همواره این مسئله را در نظر داشته باشید که طی این مرحله به تفسیر و یا گزینش مطالب نپردازید و سعی کنید تا حد ممکن کلیه اظهار نظرها را جمع آوری کرده تا بعدا در مراحل بعد به کمک اسناد و مدارک راهنما و روشهای علمی آنها را پالایش کنیم.

سپس سعی نمایید کلیه القاب و عناوین و هرآنچه را که به نوعی تداعی کننده شاخصه های خاندان شما هستند , جمع آوری کنید. توجه نمایید که این القاب و عناوین مبین دلایل محبوبیت, موفقیت, کامیابی و یا ناکامی خانواده شما هستند. اگر در این راه به القاب یا اسامی غیر معمول برخورد کردید آنها را کم اهمیت در نظر نگرفته و در صدد حذف آنها نباشید. به یاد داشته باشید که اکثر پدربزرگها و مادر بزرگهای ما تا همین اواخر بی سواد بودند و شاید حیرت ما از برخورد با این عناوین غیر معمول ناشی از این دلیل باشد.

در مرحله بعد کلیه افسانه های قدیمی و داستانها و اشعار محلی را که مربوط به خانواده شما می شود جمع آوری کنید. شاید بپرسید که ارزش این مجموعه در یک کار علمی تا چه حد است؟ باید گفت که اکثر داستانها و افسانه ها و حتی اشعار و دوبیتی های محلی براساس حوادث واقعی که زمانی اتفاق افتاده است شکل گرفته اند و تنها گذر زمان و قوه تخیل اجدادمان بوده که آنها را تزیین کرده و پیرایه بسته است. البته ذکر این نکته کوتاه ضروری است که در ادامه راه می بایست این داستانها به کمک دیگر اسناد پالایش گردد.

آلبومهای خانوادگی یکی دیگر از مهمترین منابعی است که کمک فرآوانی در روشن شدن تاریخ خانواده و شناسایی اجدادمان می کند. هرچند صنعت عکاسی از دوران ناصرالدین شاه وارد ایران شد ولی برخی از خانواده های مشهور از نقاشان زمان خود برای ترسیم تصاویرشان کمک می گرفتند و به همین لحاظ شاید بتوان مجموعه ای از عکسهای خانوادگی تشکیل داد.

اگر در خانواده کتب قدیمی بخصوص کتب دینی مقدس مانند قرآن دارید, آنها را نگهداری و بررسی کنید. از قدیم در خانواده های ایرانی مرسوم بوده که اطلاعات مربوط به خانواده را در پشت جلد قرآن یادداشت می کردند. برخی از مهمترین اطلاعاتی که از این طریق می توانید به دست آورید شامل تاریخ ولادت و مرگ اشخاص , قسم نامه ها و امان نامه ها , عهدنامه های خصوصی , وقف نامه ها , نذورات و ... می باشد. مشاهده می فرمایید که چه اطلاعات ذیقیمتی را از این طریق می توانید به دست آورید.

هر چند که ممکن است به مذاقتان خوش نیاید, ولی حتما قسمتی از برنامه شما این باشد که سری به گورستان بزنید تا هم فاتحه ای نثار روح گذشتگانتان کرده و هم اطلاعاتی از آنجا جمع آوری کنید. بخصوص اگر خانواده شما در نقطه خاصی مانند امامزاده یا زیارتگاه دیگری دارای مقبره خصوصی باشند. گاهی اطلاعات درج شده بر روی سنگ قبرها می توانند بسیار کارگشا باشند و از آنها می توان به مانند سندی برای تاریخ تولد و مرگ, نام پدر و مادر و اجداد, علت مرگ و... استفاده نمود.

به عنوان آخرین و مهمترین توصیه هر آنچه را که فکر می کنید به نوعی با تاریخ اجداد شما در ارتباط باشد حفظ کنید این اسناد ممکن است شامل مواردی چون تکه های روزنامه, آگهی های تبریک و تسلیت, مدارک تحصیلی و اجازه اجتهاد, قباله های ازدواج و اسناد خرید و فروش, خاطرات و وقایع نگاشتها, برات ها و حواله جات, القاب و علائم نظامی, اسناد انجمن های قدیمی, دوبیتی ها و اشعار محلی دست نویس, اشیا و ابزاری مانند شمشیر و خنجر که بر روی آنها تاریخ و یا نوشته ای حک شده است و .... باشد.

● پایان سخن

علم انساب یا همان شجره نامه نویسی یکی ازشاخه های مهم تاریخ نگاری محلی است که از گذشته مورد توجه بوده است . به دلیل تاثیر فراوانی که این علم در بازشناسی هویت اقوام دارد از حدود چند قرن گذشته در برخی از کشورها ی غربی اقدام به ایجاد مراکز جمع آوری اطلاعات خانوادگی نموده و افراد را تشویق به نگهداری کلیه اسناد خانوادگی خود در این مراکز می نمایند.

برای جمع آوری اطلاعات خانوادگی می بایست از روشهای خاصی که در زیر عنوان می گردد استفاده نمود:

•  مصاحبه با افراد خانواده و ضبط و ثبت آن
•  جمع آوری القاب و عناوین و شاخصه ها یی که خانواده به آن معروف است
• جمع آوری افسانه ها و اشعار محلی
•  گردآوری کلیه عکسها ی افراد خانواده در یک آلبوم
•  گردآوری نسخ قدیمی و خطی موجود بخصوص کتب مقدس و مذهبی
•  بررسی سنگ قبرها و مزارهای خانوادگی
• جمع آوری کلیه اسناد خانوادگی و اشیایی که به نوعی ما را به اجدادمان مربوط می سازد

گاه نقش یک خاندان در اداره تشکیلات خاص نیز مورد توجه است که بعنوان مثال این نقش را می‌توان در تشکیلات اداری آستان قدس ملاحظه نمود. شناخت نقش خاندان‌ها منوط به داشتن مدارک و اسناد است. بنابراین با جمع‌آوری، حفظ و اشاعه مستندات خاندان‌های با نفوذ تاریخ ایران به ویژه تاریخ آستان قدس و مشهد، می‌توان بسیاری از رخدادها و وقایع مهم تاریخی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را بیشتر درک کرد و شناخت با توجه به اهمیت مطالعات تاریخ خاندانی، مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این امر پیشگام شد و به عنوان نخستین مرکز در ایران، واحد مطالعات تاریخ خاندانی را در سال 1393 تأسیس نموده است . و در همین راستا با برخی از خانواده های قدیمی مشهد مصاحبه و اطلاعات خاندانی آنها جمع اوری شده است.

راحله یگانه (کارشناس مسئول کتابخانه تخصصی تاریخ، اداره اسناد آستان قدس رضوی).

آرشیوهای خانوادگی در پنجمین کنگره متخصصان علم اطلاعات

اداره اسناد آستان قدس رضوی در پنجمین کنگره  متخصصان علم اطلاعات، با مقاله ای تحت عنوان « تاریخ آرشیو خانوادگی: از تجربه تا ایده» تالیف خانمها: راحله یگانه و دکتر الهه محبوب و آقای غلامرضا آذری خاکستر و با سخنرانی خانم راحله یگانه حضور یافت.
در مقاله ارائه شده اداره اسناد، به موضوع آرشیوهای خانوادگی پرداخته شد و ابتدا پس از بیان مقدمه ای در رابطه با جایگاه آرشیو و مفهوم خانواده، به نمونه هایی از آرشیوهای خانوادگی در خارج از ایران اشاره گردید و سپس به،  آرشیو تاریخ خانوادگی در اداره اسناد آستان قدس اشاره شد و اینکه، با توجه به تجربه 5 ساله خود از سال 93 تاکنون 129 خاندان شناسایی  و تنها ترین واحد مطالعاتی در ایران است که بصورت مستقل به مطالعه و شناسایی خاندانهای معروف آستان قدس و مشهد می پردازد.ادامه دارد....