واحد مطالعات سند شناسی

مقدمه

سند شناسی دانشی است که در فرانسه در قرن 17 به منظور تعیین منشا و اصالت اسناد به وجود آمد. بعدها حقوق دانان برای حل منازعات حقوقی، تاریخ نگاران برای تفسیر اسناد و مدارک و انتشار اسناد از آن استفاده کردند.
با آن که سندشناسی دانش کمکی تاریخ به شمار می رود ازاواسط قرن 19 در پیکره دانشی گنجانده شد که آرشیوداران از نیمه اول آن قرن در همه برنامه های آموزش آرشیو در اروپا به آن نیاز داشتند. بعدها در دوره معاصر در کنار سند شناسی سنتی شکل نوین دیگری تحت عنوان سند شناسی نوین پدید آمد که ابعاد بیشتری در حوزه سند شناسی را در برمی گرفت و راهکارهایی نیز برای شناسایی اسناد رقومی ارائه می دهد نیز قابلیت اعتماد اسنادی را که باید ایجاد شوند تضمین می نماید.
دانش سندشناسی، امروز شاخه‏ی علمی مستقلی به حساب می‏آید. از این دیدگاه علاوه بر پرداختن به جنبه‏های تاریخی، ادبی، اقتصادی، جغرافیایی، باستان شناسی، معماری، نسب شناسی و غیره درهر سند، توجه به صورت سند نیز خود موضوعی مهم برای پژوهش است. رکن اساسی نگاه سند شناسانه ازیک سونگاه نقادانه به سنداست.برای دریافت درستی و نادرستی آن و از سوی دیگر نگاه تیزبینانه به صورت اسناد است برای دریافت بسیاری از نکات، آداب و روش هایی که در طول زمان و در تولید یک سند دخیل بوده و می‏تواند برای هر دوره و منطقه یک ویژگی شمرده شود.
دانش سندشناسی سعی دارد تا با بررسی، طبقه‏بندی و تحلیل صورت و محتوای اسناد به تدوین، بازسازی و شناخت اصولی بپردازد که بتواند ملاک نقد و بررسی اسناد قرار گیرد.

تعریف سند شناسی

شناخت و بررسی مصالح ، شکل، اجزا، انواع اسناد، محتوا، سبک نگارش و اصطلاحات است که با نگاه علمی مورد تحلیل قرار می گیرند. در سند شناسی عناصر بیرونی (محمل ، ته نقش، شکل و اندازه، حاشیه، خطوط، زبان،علایم خاص، مهرها و تحشیه ها) وعناصردرونی(عنوان،تاریخ انتشار،تاریخ رویداد،مولف و مخاطب سند، تحمیدیه، موضوع، امضای شهود،یادداشت های دفتری و دبیر خانه)مورد بررسی قرار می گیرد.
درسندشناسی نوین اسناد الکترونیکی که درساختارهای اداری مختلف و محیط های نرم افزاری و سخت افزاری متفاوت تولید شده است تشخیص و تعیین می شود. در این حوزه تلاش شده تا فرم مستند سازی برای سامانه های سندسازی و حفظ و نگهداری اسناد تعیین شود.

اهمیت دانش سند شناسی درایران

علی رغم سابقه دویست و چند ساله اروپا درزمینه دانش سند شناسی، درایران این حوزه چندان مورد شناسایی قرار نگرفته است و هنوز به صورت یک دانش مستقل مورد توجه واقع نیست. امروزه افراد کمی در آرشیوهای ایران به این کار و آن هم به صورت موردی و نه به صورت یک تخصص مستقل پرداخته اند و هنوز چارچوب های این دانش در ایران علی رغم تنوع نوع مکاتبات سنتی ناشناخته است. تشکیل رشته دانشگاهی نیز به دلیل نداشتن نگاه مستقل به این دانش، نتوانسته نیازهای واقعی این رشته را برطرف کند و روش نوینی از آن بیافریند. داشتن هزاران سند مکتوب و غیر مکتوب در این خطه تاریخی و دارا بودن دیوانسالاری چند هزار ساله که مکتوبات آن با اصول و قوانین منشیان و کابتان نوشته شده و با هنر ایرانی آراسته می شد ضرورت شناسایی بیشتر برای شناخت هویت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی را می طلبد.

ایجاد دانش سند شناسی در مرکز اسناد آستان قدس
 
آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارای قدیمی‌ترین اسناد از قرن پنجم است اسنادی که در این مرکز موجود است کمتر صبغه سیاسی داشته و بیشتر محتوای اجتماعی واداری دارد. و تنوع بسیاری در نوع و شکل سند دارد. جدای از این مسئله گنجینه دویست و هشتاد هزار برگی اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که شناخت آن‌ها در حوزه سند شناسی می‌تواند بیانگر نکات جدید و تازه‌ای در این حوزه باشد که تاکنون مهجور مانده است. علاوه بر اسناد مکتوب، داشتن اسناد غیر مکتوب و تنوع موجود در آن اعم از عکس، نگاتیو، فیلم، نقشه، زینگ، اسلاید، شیشه، اسناد دیداری و شنیداری، رسانه‌های مغناطیسی و دیداری شامل: فیلم‏های پروژکتوری، صفحات گرامافون و لوح فشرده، نوارهای ریلی صوتی، نوار کاست و غیره ضرورت بررسی بیشتر و استفاده از شیوه‌های جدید برای شناسایی عمیق‌تر آن را می‌طلبد.
تشکیل واحدی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی که دارای اسناد مکتوب و غیر مکتوب متنوع و نیز اسناد شفاهی و الکترونیکی هست می‌تواند به سایر مؤسسات مربوطه در این زمینه در جهت شناسایی بهتر اسناد و نیز تشکیل انجمن تخصصی در این زمینه و کاربردی کردن این رشته کمک نماید.

اهداف ایجاد پایگاه

- شناسایی انواع اسناد و اختصاصات آن در مرکز اسناد آستان قدس رضوی
- اطلاع‌رسانی در مورد این اسناد به بخش‌های فنی حوزه اسناد ازجمله ارزشیابی و نمایه‌سازی برای تنظیم و توصیف بهتر اسناد
- کمک به چگونگی حفاظت بهتر از اسناد ارائه راهکار در این زمینه
- تعیین اصالت اسناد و تشخیص اسناد جعلی
- ایجاد بانک اطلاعات و اصطلاحات در حوزه سند شناسی
- شناسایی روش‌های جدید تحقیقی برای سند شناسی و سند پژوهی
- شناسایی جدیدترین روش‌ها در خصوص سند شناسی سنتی در اروپا و استفاده از تجربیات ایشان
- شناسایی سند شناسی نوین به‌ویژه در حوزه اسناد الکترونیکی و استفاده از دستاوردهای جدید
- معرفی بیشتر اسناد غیر مکتوب

وظایف
1- ایجاد بانک اطلاعات منابع از طریق بررسی پیشینه: باوجود نو بودن دانش سند شناسی، از این نکته نباید غافل شد که گذشتگان برای نوشتن نامه‌های دیوانی واداری و سایر مکاتبات دستورالعمل و رسوم خاص خود داشتند شناسایی منابعی که به این امور پرداخته می‌تواند راهگشای شناخت بیشتر اسناد شود. ایجاد این بانک اطلاعاتی در راستای این هدف قرارگرفته و البته تحقیقات امروزی را هم شامل می‌شود.
2- شناسایی انواع اسناد و تقسیم‌بندی موضوعی آن‌ها با محوریت اسناد آستان قدس رضوی و دوره تاریخی: شناخت نوع هر سند برای شناخت ویژگی‌های محتوایی آن و سیر تاریخی آن بسیار مهم است. علی‌رغم دسته‌بندی‌های مکرر از انواع اسناد اما باید نگرشی دیگر در این دسته‌بندی‌ها صورت گیرد و دسته‌بندی جدیدتری ارائه شود. اولویت بررسی نوع اسناد با اسناد تشکیلات اداری آستان قدس در دوره صفوی تا قاجار و پس‌ازآن سایر مجموعه‌های سندی قرار می‌گیرد. علت این امر ناشناخته بودن این اسناد و اهمیت آن‌ها در حوزه اسناد وقفی است. برای همین لازم است تا برای هر نوع سند موارد ذیل صورت گیرد تا یک شناسنامه کامل از آن تهیه شود.

- واژه ‌شناسی و واژه‌یابی و ریشه‌یابی آن ،زبان و فرهنگ واژه
- کاربرد واژه در دوره‌های مختلف
- چگونگی تبدیل واژه به نوع سند
- کاربرد نوع سند در دوره صفویه تا پهلوی
- سیر تحولات آن در اسناد آستان قدس
- بررسی سیر تحولات شکل سند(اندازه، نگارش، آغاز و انجام ،مهرها و تعداد آن، سربرگ ها، اصل/سواد و...)
- شناسایی نفایس نوع سند ومعرفی آن.
- بررسی تاثیروقایع سیاسی ،اجتماعی ،فرهنگی برشکل گیری انواع اسناد تحولات (6ماه)
- ایجاد و تدوین اصطلاحنامه انواع سند
- ارائه شیوه های روش شناسی در این حوزه
- تشکیل نشستهای تخصصی با حضور صاحب نظران و استفاده از تجربیات ایشان