در سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی


      
 

 

مقام معظم رهبری در اولین همایش نشریات دانشجویی کشور در سال 1377 از فعالیت در حوزه نشریات دانشجویی با عنوان یک کلاس درس برای متصدیان و بانیان نشریات یاد کردند و آن را یک دوره آموزشی و کاری با ارزش لقب دادند و خطاب به دانشجویان فرمودند: از همین نشریات دانشجویی استفاده کنید، به مخاطبین خودتان قدرت تحلیل بدهید که حوادث و پدیده ها را بتوانند بشناسند و تحلیل کنند و نگذارید از بیرون دانشگاه برای محیط دانشجویی خط و رسم و نشان و هدایت های غلط درست کنند. ایشان نشریات دانشجویی را فضای مناسبی برای بیان افکار و اندیشه ها معرفی کردند و معتقدند به همین جهت است که این نشریات می تواند زمینه مناسب و اولیه ای برای شناسائی و پرورش نخبگان فراهم کند.
نشریات دانشجویی در ایران قدمتی بیش از  70 سال دارد. هر چند بسیاری از منابع از نشریه « دانشجو»که در سال 1330 شمسی منتشر شده به عنوان اولین نشریه دانشجویی نام می برند. ولی موجودی آرشیو های مطبوعاتی از جمله آرشیو کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی سالنامه ای با نام « مؤسسات علمی و فلاحتی کرج» را نشان می دهند که در سال 1315 شمسی توسط دانشجویان پایه دوم دانشکده فلاحت کرج به صورت سالانه، در تهران با موضوع کشاورزی و باغبانی منتشر شده که هدف آن ارائه گزارشات سالانه و شناساندن این مؤسسات به مجامع و محافل علمی ممالک خارجه است و همچنین راهنمایی برای علاقه‌مندان به فلاحت و ترقی کشور می باشد. بنابراین طبق مستندات موجود این سالنامه را باید اولین نشریه ادواری دانشجویی ایران بدانیم.
دومین نشریه که در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است «انسان» نام دارد. این مجله در سال 1329 شمسی در تهران به صورت فصلی با موضوع فلسفه اسلامی توسط دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران منتشر شده و از اساتید بزرگی چون علامه جعفری نیز مقاله چاپ کرده است. تلاش دست اندرکاران مجله این بوده که، با بهره گیری ازمقالات تحلیلی و شعر و ادبیات، فلسفه توحیدی و اسلامی را برای خوانندگان خود روشن نمایند. شماره 1 سال هفتم این نشریه در آرشیو موجود است. و اما سومین نشریه دانشجویی که در بسیاری از منابع از آن، به عنوان اولین در ایران یاد می شود، نشریه «دانشجو» است، که در سال 1330 چاپ شده است. این نشریه نیز به دانشگاه تهران وابسته است. طی همین سال هاست که با گسترش و ایجاد دانشگاه های جدید، نشریه های دانشجویی بیشتری منتشر شد. در آرشیو آستان قدس رضوی تعداد 39 عنوان از این دسته نشریات مربوط به سال های 1315 تا 1357 شمسی موجود است.
انتشار نشریات دانشجویی پس از پیروزی انقلاب اسلامی رشد قابل توجهی داشته است، هر چند در برخی از سال ها با رکود مواجه شده اما اوج روزنامه نگاری دانشجویی بعد از انقلاب از سال 1375 روی داد که بیش از 4000 عنوان طی یک دهه پس از این سال منتشرشده، در حالی که تا قبل از این کل نشریات دانشجویی کشور به بیشتر از 1000 عنوان نمی رسد.
آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی طی بیش از 3 دهه فعالیت مستقل، وظیفه فراهم آوری تمام پیایندهای منتشر شده در کشور را به عهده دارد. در همین راستا شناسایی و جذب نشریات دانشجویی که بخش مهمی از تاریخ مطبوعات ایران را شکل می دهد، نیز از وظایف کارشناسان می باشد. طی این سالها علاوه بر فعالیت مستمر کارشناسان برای تهیه این نشریات، بر اساس مذاکره و تفاهم با معاونت فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال 1390، آرشیو خانه نشریات دانشجویی وزارتخانه جهت حفاظت و خدمات به محققان، تحویل کتابخانه آستان قدس رضوی گردید. ثمره این تلاش ها جذب بیش از 9 هزار و 300  عنوان نشریه دانشجویی کشور است که سبب شده اکنون بزرگترین آرشیو مطبوعات دانشجویی ایران در کتابخانه آستان قدس رضوی شکل گیرد و آماده خدمات به محققان شود.
این آرشیو منحصر به فرد، از تمام استان ها وشهرهای ایران نشریات دانشجویی را آرشیو نموده است. آمار نشان می دهد که از حدود 9هزار و 300 عنوان نشریه دانشجویی، استان تهران با 1755 عنوان، استان خراسان رضوی با 1019، استان اصفهان با 983 عنوان بیشترین تعداد از این نشریات را به خود اختصاص داده اند. استان های بوشهر وکهکیلویه و بویر احمد کمترین عناوین دانشجویی را در این آرشیو دارند. تعداد 12 عنوان از نشریات دانشجویی این آرشیو در خارج از کشور و در کشورهای امریکا، آلمان، انگلیس و هند  چاپ شده اند که 2 عنوان آن به زبان اردو و بقیه به زبان فارسی می باشند.
آن چه از نشریات دانشجویی در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است، حکایت از بیشترین تعداد نشریات منتشر شده بین سال های 1377 تا 1386 با بیش از 5500 عنوان نشریه می باشد. رکورد تعداد عناوین موجود، مربوط به سال 1380 می باشد که بیش از 600 عنوان دانشجویی منتشر شده در این سال، جذب آرشیو مطبوعات سازمان گردیده است.
سهم دانشگاههای دولتی ایران در انتشار این نشریات چشمگیر است. دانشگاه تهران با انتشار بیش از 500 عنوان رتبه اول و دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه اصفهان در رتبه های بعدی بیشترین موجودی از نشریات هستند. از دانشگاه های پیام نور کشور حدود 550 عنوان و دانشگاه های آزاد اسلامی حدود 500 عنوان نشریه دانشجویی موجود است. موسسات آموزش عالی وابسته به  آستان قدس رضوی با انتشار حدود 33 عنوان نشریه دانشجویی توسط دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه امام رضا(ع) و دانشگاه جامع علمی-کاربردی در این زمینه فعالیت دارد.
بر اساس موضوعی حدود 45 درصد نشریات دانشجویی موجود اطلاعات عامه پسند شامل ادبیات، هنر و سرگرمی را چاپ کرده اند. موضوعات تخصصی و حرفه ای نیز جایگاه ویژه ای در مطالب این گونه نشریات دارند. با آغاز فعالیت انجمن های علمی در دانشگاه ها که به ویژه از اواخر دهه 70 روی داد، انتشار مجلات تخصصی دانشجویی رونق چشمگیری داشته است. موضوعات دینی با بیش از 821 عنوان نشریه در صدر موضوعات تخصصی نشریات دانشجویی قرار دارد که البته مباحث قرآنی بیشترین عناوین این رده را به خود اختصاص داده است. پس از موضوعات دینی، به ترتیب حوزه هایی چون ادبیات فارسی، علوم مهندسی، فناوری اطلاعات، روانشناسی، حقوق، تاریخ و جغرافیا، علوم سیاسی،  هنرهفتم، اقتصاد و موسیقی نشریات متعددی را به خود اختصاص داده اند.
عنوان تعدادی از نشریات مهم دانشجویی موجود در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی علاوه بر اولین نشریات دانشجویی کشور، عبارتند از: گنج شایگان (1332) وابسته به انجمن اسلامی دانشکده فنی دانشگاه تهران؛ گلبانگ (1340) نشریه ای برای دانشجویان ایرانی مقیم خارج از کشور؛  پیمان(1343) چاپ لیدز(انگلیس) به زبان فارسی- انگلیسی؛ نامه دانشجو (1345) نشریه دانشجویان دانشگاه تهران؛ پیام دانشجو (1351) توسط کمیته فرهنگی انجمن دانشجویان ایرانی دانشگاه تگزاس (آمریکا)؛  ماهنامه کوثر (1355) به زبان اردو و نشریه دانشجویان ایرانی محصل در هند؛  نگاه تازه (1374) نشریه برتردانشجویی در اولین جشنواره نشریات دانشجویی سراسر کشور؛  ندای دانشجو (1375)نشریه داخلی انجمن های اسلامی دانشجویان دانشگاه های تهران؛ تاریخ پژوهی (1378) انجمن علمی گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد؛ فراسو (1379) قدیمی ترین نشریه دانشجویی دانشگاه علوم اسلامی رضوی وابسته به آستان قدس رضوی، دارای مقام نخست چهارمین جشنواره سراسری نشریات دانشجویی در زمینه قرآن و معارف اسلامی، مقام سوم نخستین جشنواره نشریات حوزوی سراسر کشور؛ ندای دانشجو (1379) اولین نشریه دانشجویی دارای مجوز دانشگاه آزاد اسلامی مشهد؛ فانوس خیال(1380) نشریه تخصصی در زمینه سینما، موسیقی و تئاتر در مشهد و نشریه برتر هنری در پنجمین جشنواره سراسری  و نشریه برتر ادبی، هنری در ششمین جشنواره منطقه ای نشریات دانشجویی؛ سایان (1381) اولین نشریه سه زبانه دانشگاه‌های ایران چاپ اردبیل؛ مجله تاغ نشریه دانشجویی برگزیده سال1382؛ هفته نامه ستون آزاد(1382) در مشهد و پرتیراژترین نشریه طنز و کاریکاتور کشور     
خوشبختانه از تمام نشریات دانشجویی موجود در آرشیو سازمان، نسخه دیجیتال تهیه شده که تلاش می گردد در آینده نسخه الکترونیکی آن نیز دسترس پذیر شود.