به‌بهانه روز ملی اردبیل: مروری بر نشریات استان اردبیل در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی
سیر نشریات استان اردبیل
رئیس ادارۀ مطبوعات این سازمان در این باره سخن خود را این گونه آغاز می‌کند: «مطبوعات در ایران از زمان محمدشاه قاجار با چاپ «کاغذ اخبار» شروع شد، اما روزنامه‌نگاری در اردبیل حدود 70 سال بعد و از اوایل مشروطه آغاز شده است.»
ابراهیم حافظی ابتدا به سیر تاریخی انتشار نشریات در این استان اشاره می‌کند و می‌گوید: «اولین‌بار عده‌ای از آزادی‌خواهان، نشریه‌ای به نام «اتفاق» را در اردبیل مقارن با آغاز نهضت مشروطیت ایران منتشر کردند که هیچ نسخه‌ای از آن تا امروز پیدا نشده است. پس از آن در دوران سلطنت محمد‌علی‌شاه قاجار، فضل‌الله شیخ‌الاسلام‌زاده در سال 1326 هجری قمری روزنامۀ «برگ سبز» را چاپ کرد و بعداز آن تا سال 1306 خورشیدی در دورۀ پهلوی اول روزنامه‌ای چاپ نشده است. در این سال اولین شمارۀ روزنامۀ «جودت» را غلام‌حسین حبیب‌الهی و حسن جودت با چاپ سربی و دربردارندۀ خبرهای اردبیل و ایران در 16 مرداد چاپ کردند و 20 سال مداوم انتشار یافته است.»
او به نشریات منتشرشده طی سال‌های 1328 تا 1355 اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «پس از روزنامۀ «جودت»، در سال 1328 روزنامه‌های «شمس ایران»، نشریۀ «فرهنگ اردبیل» و روزنامۀ «پیک روز» با مدیریت علی علائی در آذرماه همان سال منتشر شدند. در سال 1330 هم «نامۀ سبلان»، روزنامۀ «قبس» که 24 سال چاپ آن ادامه یافت، روزنامۀ «دامن حق» به همت محمد ذکری در اسفند و روزنامۀ «دفاع مردم» انتشار یافتند. پنج روزنامه هم در سال 1331 منتشر شد؛ روزنامۀ «توجه» از مردادماه، «پیغام آشنا» از شهریورماه، «قزلباش» از مهرماه، و روزنامه‌های «بهارآذربایجان» و «آزادی ایران». سال‌های 1337 و 1355 هم به‌ترتیب، آغاز انتشار نشریۀ هفتگی «دبیرستان ابومسلم» و نشریۀ «آموزش‌و‌پرورش منطقۀ اردبیل» بود که نشریات منتشرشدۀ قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در این استان هستند.»
حافظی سیر انتشار نشریات پس از سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی را مرور می‌کند و می‌گوید: «بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، نخستین نشریۀ این استان، دورۀ دوم روزنامۀ «بهار آذربایجان» است که سال 1358 منتشر شد و تا سال 1373 به‌عنوان تنها هفته‌نامۀ این استان به چاپ رسید و در این سال برای همیشه متوقف شد. سال 1371 هفتۀ‌نامه «سبلان» توسط شهرداری اردبیل به‌عنوان دومین نشریه پس از انقلاب چاپ شد و پس از این روند پرشتابی برای انتشار مطبوعات اردبیل اتفاق افتاد.»
از طلایه‌داران روزنامه‌نگاری اردبیل تا ناشران حقیقی و حقوقی
اردبیل البته روزنامه‌نگاران به‌نامی نیز داشته است که از همان سال‌های ابتدایی روزنامه‌نگاری ایران در شهرهای دیگر ایران دست به قلم شدند. حافظی یکی از روزنامه‌نگاران به‌نام این خطه را سیدحسین اردبیلی می‌داند و می‌گوید: «او از طلایه‌داران روزنامه‌نگاری مشهد است. در سال 1327 قمری در نخستین سال‌های مشروطیت، اولین روزنامه‌ای را که نام «خراسان» را به خود گرفت با همین عنوان در مشهد به چاپ رساند و با یکی از مشهورترین روزنامه‌نگاران ایرانی یعنی ملک‌الشعراء بهار همکاری داشت.» حافظی او را جزء تأثیرگذاران حوزۀ فرهنگ و قلم خراسان می‌داند و با اطمینان بیان می‌کند که روزنامه‌ای که او منتشر کرده است، به طور کامل در آرشیو نشریات آستان قدس رضوی موجود است.
سخن که به اینجا رسید، از رئیس مطبوعات این آرشیو خواستم نشریاتی را که در این آرشیو موجود است نام ببرد که حافظی پاسخ داد: «بر اساس دورۀ زمانی، از حدود 15 عنوان نشریۀ چاپ‌شدۀ قبل از انقلاب اسلامی در اردبیل، تعداد چهار عنوان آن به نام‌های «جودت»، «فرهنگ اردبیل»، «بهار آذربایجان» و «آموزش‌و‌پرورش منطقۀ اردبیل» در این آرشیو موجود است که این چهار عنوان از نفایسی است که برخی نسخه‌های آن تنها در آرشیو این سازمان موجود است و سایر عناوین جذب‌شده، چاپ سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.»
این که این تعداد نشریه در کدام شهرهای این استان و توسط چه کسانی به چاپ رسیده است، از مسائل جالب توجه در سیر نشریات این استان است که حافظی به آن اشاره می‌کند: «142 عنوان از این نشریات فراهم‌شده را دانشجویان دانشگاه‌های اردبیل منتشر کرده‌اند. 73 عنوان دیگر جزء نشریات تخصصی و علمی هستند که توسط بخش‌های حقیقی و حقوقی این استان چاپ شده‌اند. همچنین از مجموع 250 عنوان، تعداد 158 مورد را مجله‌ها تشکیل می‌دهند و سایر عناوین جزء هفته‌نامه‌هاو روزنامه‌ها هستند.»
او ادامه می‌دهد: «دانشگاه محقق اردبیلی با انتشار 86 عنوان نشریۀ تخصصی و دانشجویی در صدر ناشران مطبوعاتی استان اردبیل قرار دارد. با آن که هم‌وطنان ترک‌زبان در این منطقه بسیارند، چاپ 213 عنوان از این نشریات به زبان فارسی بوده است. از هفت شهر این استان نشریه‌های متعددی در آرشیو موجود است که شهر اردبیل با بیش از 220 عنوان در صدر است و شهرهای پارس‌آباد با هشت عنوان و خلخال و مشکین‌شهر هر کدام با پنج عنوان در رتبه‌های بعدی قرار دارند.»
در پایان سخن، رئیس ادارۀ مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از صاحبان جراید، مجموعه‌داران و اهالی فرهنگ استان اردبیل دعوت می‌کند که در جهت صیانت از آثار مکتوبی که منتشر کرده‌اند یا فراهم آورده‌اند با این سازمان همکاری کنند و نسخۀ اصل یا تصویر نشریات خود را در اختیار این مرکز قرار دهند تا علاوه بر استفادۀ جامعۀ پژوهشی کشور، یک نسخه از آثارشان برای همیشۀ تاریخ در کنار مضجع نورانی حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) به یادگار و محفوظ بماند. در این راستا، کارشناسان این مرکز آمادگی دارند راهنمایی و توضیحات لازم را از طریق شمارۀ 05132232519 یا نشانی الکترونیکی aqserials@gmail.com به علاقه‌مندان ارائه کنند