13شهریور/ روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی

وی تحصیلات ابتدایی را در خوارزم گذرانید و سپس به خدمت آل عراق درآمد و از تربیت ابونصر منصور بن علی بن عراق، ریاضی‌دان بزرگ اواخر قرن چهارم و آغاز قرن پنجم برخوردار شد و بعد از آن، مدتی به دربار شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر رفته و مورد توجه و اقبال فراوان آن پادشاه دانشمند قرار گرفت. بیرونی کتاب(( آثار الباقیه عن القرون الخالیه)) را به نام او در سال 391ه. ق نگاشت. بعد از مدتی توقف در گرگان و عراق، ابوریحان دوباره به خوارزم رفت و در خدمت خوارزمشاهیان و آل مامون رفته و در دستگاه آنان مقام و منزلت خاصی یافت.
بیرونی بعد به گرگان رفت و در زمان سلطان محمد به دربار او راه یافت. ابوریحان از زندگی در دربار محمود و فرزندانش استفاده بزرگی کرد و آن، شرکت در سفرهای جنگی محمود به هندوستان و مسافرت‌های ممتد، به آن دیار و معاشرت با دانشمندان آن سامان و کسب اطلاعات زیادی از زبان سانسکریت و علوم و عقاید هندوان بود. همین آشنایی با فرهنگ هند بود که او را در تالیف کتاب ارزشمند(( تحقیق ماللهند)) و ترجمه چندین کتاب از زبان سانسکریت به عربی یاری کرد. اگر چه رفتار محمود غزنوی با ابوریحان چندان مناسب با مقام ارجمند آن نابغه بزرگ نبود، ولی مسعود غزنوی با او در کمال رافت و مهربانی رفتار کرد. ابوریحان چند کتاب خود از جمله(( قانون مسعودی)) را به نام وی تالیف نمود.
شهاب الدین ابوالفتح مودود بن مسعود هم نسبت به ابوریحان رفتار معقولی داشت، و ابوریحان نیز کتاب(( الدستور)) و همچنین کتاب(( الجماهیر فی معرفه الجواهر)) را به نام او تالیف کرد.
ابوریحان بیرونی از افرادی است که در دنیای قدیم کمتر نظیر دارد و او را به حق می‌توان در ردیف محمد بن زکریای رازی و ابونصر فاربی و ابو علی سینا قرار داد. روش او در تحقیق به حدی دقیق و گفته‌های وی به اندازه‌ای موثق است که هیچگاه ارزش علمی خود را از دست نخواهد داد. روح تحقیق و عشق به حقیقت و بی‌پروایی(( بیرونی)) در دریدن پرده‌های تعصب و خرافات برای رسیدن به حقایق علمی بی‌نظیر و بی‌مانند است. با اینکه قرن‌ها از زمان او می‌گذرد، افکارش تازه و جوان و نزدیکتر به افکار دانشمندان کنونی است تا به علمای عصر خود.
بیرونی از پرکارترین دانشمندان ایرانی است و آثار علمی وی فراوان بوده و زمینه‌های بسیاری از علوم مختلف را در بر می‌گیرد. وی گذشته از معارف نقلی( کلام، فقه و حدیث) در همه رشته‌های تخصصی علوم عقلی، اثری ارزشمند از خود به جای گذاشته است. وی علوم و فنون و اعتقاد و عادات ملل غیر اسلامی را به طور صحیح و عاری از تعصب فرا گرفت، و احاطه او در ادیان و ملل و نحل حیرت‌انگیز است. در مطالعه دقیق کتب از هر قبیل که پیش از او و در عصر وی به عربی و فارسی و هندی تالیف شده بود، یگانه بود. ابوریحان سخت مخالف تعصب در علم بود و بر ضد آنان که عرب را بر دیگر اقوام ترجیح می‌دادند، شرح تندی نگاشته است. از جمله تحقیقات علمی ابوریحان می‌توان به این موارد اشاره کرد: ساده کردن تصویر جسم‌نما برای تسطیح کره، تعیین دقیق عرض‌های بلاد، تعیین طول‌های آنها، اندازه‌گیری‌های زمین‌سنجی، تعیین بسیار دقیق وزن مخصوص هیجده سنگ گرانبها و فلز ، تحقیقات بی‌مانندی در اصول حساب و سال و ماه اقوام مختلف که برای اولین بار به وسیله وی عرضه گردید و ...
این نابغه بزرگ بیش از 113 کتاب در علوم مختلف همچون: هیئت، پزشکی، ریاضی، طبیعی، فلسفه، نجوم، تاریخ، جغرافیا، داروسازی و بسیاری مباحث دیگر تالیف کرده است که برخی از آنها عبارتند از: تحقیق ماللهند( در عقاید هندوان)، قانون مسعودی( در هیئت و نجوم و جغرافیا)، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم( در هیئت و نجوم و هندسه)، المسمره فی اخبار خوارزم( در تاریخ)، آثار الباقیه عن القرون الخالیه( در تاریخ و آداب و عادات ملل و پاره‌ای مسائل ریاضی و نجومی) و ...
ابوریحان بیرونی در سال 440 هجری قمری در سن 78 سالگی در غزنین دار فانی را وداع گفت، ولی آثار علمی او همچنان مورد توجه طالبان علم و دانش قرار دارد.
منابع:
1-زندگينامه شاعران و دانشمندان/ نوشته مصطفي رحيمي‌نيا.- تهران: جهان‌آرا، ‎۱۳۸۱.
2-انديشه سياسي ابوريحان بيروني/ غلامحسين مقيمي؛ تهيه: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، پژوهشکده علوم و انديشه سياسي.- قم: بوستان کتاب، ‎۱۳۸۸.