سیری در نسخه‌های خطی و چاپ سنگی گنجینۀ رضوی: یادِ خوشِ کودکی در لابه‌لای کتب کهن
این بار هم به بهانۀ روز جهانی کودک، از دریای کرانه‌ناپیدای گنجینۀ مخطوطات آستان قدس رضوی، گُهرهایی استخراج کردم تا جلوه‌اش را پیشکش چشم‌هایی کنم که هر بار به هر بهانه، مشتاقانه تشنۀ تماشای این گُهرهای جاویدند.
بیش از 170 نسخۀ خطی و چاپ سنگی ارزشمند با موضوع کودکان در گنجینه یافتم؛ نسخههایی فراوان در حوزۀ آموزش و تربیت و پرورش کودکان، مرا به شگفت واداشت که در گذشته‌های دور، این‌قدر به این مسئلۀ مهم بها داده‌اند؛ برخی در حوزۀ مسائل پزشکی و طبابت یا بیماری و مرگ‌ومیر کودکان است که شاید اندیشیدن به چنین موضوعی، خاطرِ نازکِ مهربانان را مکدّر کند و برخی دیگر نسخههایی است از حکایت‌های شیرین کودکانه با تصاویری جذّاب و خیال‌انگیز که تو را به دنیای شیرین و خیال‌انگیز کودکی‌ها می‌برد.
نخست، نسخه‌ای خطی است با عنوان «علم‌الأخلاق» که فصلی را به بیان حقوق کودکان و والدین اختصاص داده است. این نسخه، به‌نام ناصر‌الدین‌شاه قاجار در سال 1252 ه.ق به‌دست ملک‌یوسف شاپوریان به زبان فارسی تألیف شده و در قرن سیزدهم به خط زیبای نستعلیق به‌صورتِ صفحات 18 سطری، بر کاغذ نخودی کتابت شده و دارای جلد تیماج است. کتاب، در سه سفر شامل اخلاق پسندیده، اخلاق نکوهیده و سخنان پندآمیز تدوین شده و هر سفر، دارای چند باب است. این نسخه، وقفی میرزارضا نائینی، از واقفان عمدۀ آستان مقدّس رضوی است.
نسخه‌های خطی متعددی از «نصاب الصبیان»، «شرح نصاب‌الصبیان»، «ریاض الفتیان (فی شرح نصاب الصبیان)» در گنجینه موجود است که به‌صورت نظم، ترجمۀ فارسی بسیاری از لغات عربی را بیان نموده است؛ اثری برجسته از ابونصر فراهی، دانشمند سدۀ هفتم هجری، که آن را به فرمان نظام‌الملک حسن، وزیر بهرام‌شاه، به نگارش درآورد و همان گونه که از نام آن پیداست، در اصل برای آموزش کودکان نوشته شده؛ اما برای هرکسی که خواهان یادگیری عربی باشد، مفید است.
نسخۀ دیگر، با نام «علاج الأطفال» که به ادعای مؤلف گمنام آن، نخستین تألیف مستقل دربارۀ بیماری‌های کودکان، نشانه‌های بیماری و روش درمان آن است، در 60 باب به زبان عربی تألیف شده و در ماه ذی‌الحجۀ سال 1030 به خط خوشِ نستعلیق مخلوط به شکسته، بر کاغذ نباتی کتابت و عناوین آن به شنگرف، تزیین شده است.
باز هم در موضوع پزشکی کودکان، نسخه‌ای دیگر، با عنوان «ام‌الصبیان فی معالجه‌الصبیان (امراض اطفال)» به زبان فارسی، در گنجینه موجود است که به تألیف دکتر یوهان اشلیمر هلندی از معلّمین فنون پزشکی در دارالفنون و ترجمۀ میرزامحمدتقی کاشانی، در بیان چگونگی تشکیل جنین و بیماری‌های رایج کودکان و لزوم حفظ صحت اطفال در ادوار مختلف قبل و بعد از تولد تا حدود سن بلوغ، در هشت باب تدوین شده است. این نسخه، به قلم موسی بهشتی اصفهانی و به‌نامِ میرزا نصرالله حکیم‌باشی، در ماه ذی‌القعدۀ سال 1293 به خط نستعلیق شکسته بر کاغذ شکری آهارمهره کتابت شده و عناوین آن، به مرکب بنفش کم‌رنگ، تزیین شده است. این نسخه، وقفی حسین کی‌استوان در آبان 1348 است.
جزوه‌ای در مسائل کودکان و گیاهان طبی به زبان فارسی موجود است که در قرن چهاردهم خورشیدی، به‌دستِ دکتر غلام‌حسن محترم تألیف و اهدا شده است؛ کتابت این نسخه، به خط نستعلیق بر کاغذ مشقی است.
سه نسخۀ دیگر در حوزۀ پزشکی کودکان، با عناوین «بیماری‌های اطفال»، «انسداد مادرزادی پیلور ترد کودکان» و «امراض اطفال» در گنجینۀ رضوی نگهداری می‌شود که دو نسخۀ اول، به‌ترتیب تألیف دکتر محمد قریب و دکتر نبوی است؛ نسخۀ آخر، به زبان اردو در قرن چهاردهم به خط نستعلیق تحریری بر کاغذ فرنگیِ حنایی‌رنگ کتابت و عناوین آن، به سرخی تزیین شده است.
دو نسخه هم در موضوع فقه، با عناوین «استحباب تختم بالعقیق و شرعیه تلقین اطفال» و «شرعیه تلقین اطفال» موجود است که هر دو نسخه، به زبان عربی در قرن سیزدهم به خط نستعلیق شکسته کتابت و به‌دست محمدمهدی عماد فهرستی وقف کتابخانۀ حضرت رضا(ع) شده است.
کتب ارزشمندی به چاپ سنگی هم در موضوع کودکان موجود است که از مهم‌ترین نسخه‌های آن، «تأدیب الأطفال» با موضوع آموزش‌و‌پرورش و داستان‌های کودکان، تألیف محمودبن یوسف است. اصل این کتاب، به زبان فرانسه به نگارش درآمده؛ سپس به عربی ترجمه شده و بعد از آن، مؤلف با تغییراتی به فارسی ترجمه کرده است.
دیگری کتابی درسی است با عنوان «تربیت الأطفال» که تقی‌بن محمدهاشم کاشانی به زبان فارسی تألیف کرده و در سال 1299 ه.ق در اصفهان چاپ شده است وکتابی دیگر با عنوان «تهذیب النسوان و تربیت الإنسان» با موضوع تربیت خانوادگی و سرپرستی کودکان، در سال 1321 ه.ق به زبان اردو در دهلی به چاپ رسیده است.
«دستور تربیت برای کلاس اول مدارس ابتدایی» نسخۀ ارزشمند دیگری است که به‌دست میرزامحمود قائم‌مقامی تألیف و در سال 1307 ه.ق در رشت به زیور طبع آراسته شد.
دیگر نسخه‌ها در موضوع تعلیم و تربیت، «تحفه الصبیان» چاپ 1320ه.ق، «شرح نصاب الصبیان جهت اطفال مدرسه‌های جدیده»، و دو جزوۀ درسی با نام «تربیه در قواعد تعلیم‌و‌تربیت اطفال» و «تعلیم الأطفال» با موضوع آموزش ابتدایی و تعلیمات ابتدایی در گنجینه موجود است.
اما در این گنجینه، حکایات شیرین کودکانه هم می‌توان یافت. کتابی با عنوان «شاهزاده مرمر» با موضوع افسانه‌ها و قصه‌های کودکان که به‌دست حسین‌بن حسن کمرئی کتابت و در سال 1298 ه.ق چاپ شده است و با تصاویری جذاب و کودکانه، بی‌شک پیش از این، ساعات خوشی را برای کودکان بسیاری رقم زده است. این نسخه، به‌دست سیدعلی مدرسی به کتابخانه اهدا شده است.
هرچند از این نسخه‌های ارزشمند در گنجینه بسیار است، مجال سخن، تنگ است و حکایت همچنان باقی...