انتشار نشریات ویژه کم توانان در تاریخ مطبوعات ایران

رسانه و مطبوعات به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای انتقال پیام و اخبار نقش بسزایی در توسعه فرهنگ و حتی ایجاد مولفه‌های جدید در فرهنگ یک جامعه را دارند و یکی از این امور، تشریح وظایف جامعه در قبال کم‌توانان جامعه و بنا به قولی معلولین است.
نخستین نشریات چاپ شده در ایران دغدغه جامعه معلولین را مورد توجه قرار داده‌اند و در برخی از نمونه‌ها به صورت کاملا تخصصی به چاپ و توزیع مطبوعات مختص جامعه معلولین اقدام کرده‌اند.

روزنامه‌نگاران کم بینا
اما در بسیاری موارد کم‌توانان خود زبان گویای هم نوعان شدند و گوی سبقت را از افراد سالم ربودند.
ابراهیم حافظی؛ رئیس اداره مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این خصوص به دو تن از روزنامه‌نگاران نامی ایران به نام افصح المتکلمین مدیر روزنامه خیر‌الکلام و موید الاسلام مدیر روزنامه حبل‌المتین کلکته از روزنامه‌های مهم دوره قاجار و مشروطه ایران اشاره دارد که با ضعف بینایی شدید موفق به انتشار روزنامه شدند.

باغچه‌بان؛ پیشگام در چاپ نشریه معلولین
جبار باغچه‌بان که خدماتش به جامعه ناشنوایان بسیار بوده را باید پیشگام چاپ نشریه معلولین دانست. وی سال 1312 مرکز ویژه کر و لال‌ها را در تهران ایجاد و در سال 1323 اولین نشریه را با نام «زبان» چاپ کرد.
حافظی به انتشار مجله «گزارش» از سوی باغچه‌بان در سال 1342 اشاره داشت که ویژه ناشنوایان منتشر شد. شاید بتوان گفت بیشترین خدمات به جامعه ناشنوایان در حوزه نشر را قبل از پیروزی انقلاب اسلامی جبار باغچه‌بان داشته است.

فروغ «روشندلان» با محمد خزائلی
تاریخ مطبوعات بعد از جبار باغچه‌بان، محمد خزائلی را به عنوان پیشگام چاپ نشریه معلولین معرفی می کند. او در سال 1345 مجله «روشندلان» را در تهران چاپ کرد و دو سال بعد از آن، نخستین نشریه رسمی مرتبط با نابینایان را به چاپ رساند که 59 شماره از آن تا سال 1352 چاپ و با درگذشت خزائلی چاپ آن برای همیشه متوقف شد.

توسعه مطبوعات ویژه کم‌توانان بعد از سال 1357
بنابه گفته ابراهیم حافظی، براساس مجله‌های موجود در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی، آثار ادواری چاپ شده قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به انگشتان دو دست هم نمی‌رسد، اما بعد از بهمن 1357 سیر صعودی توجه نویسندگان و ناشران به چاپ نشریه و مقاله در مطبوعات مشاهده می‌شود.
چاپ چندین نشریه با محوریت توانبخشی و توان‌یابی در چهار دهه گذشته ویژه معلولین جسمی حرکتی با عناوین مجله‌های «شنوایی شناسی» سال 1371، «جرس» سال 1382، «پژواک» سال 1385 ویژه ناشنوایان و مجله‌های «روانشناسی افراد استثنایی» و «کودکان استثنایی» ویژه معلولین ذهنی مصداقی بر این ادعاست.
همچنین طی این سال‌ها، روزنامه‌های «ایران سپید» با بیش از دو دهه انتشار، «اندیشه سپید» و «بچه‌های بشری» با خط بریل ویژه نابینایان به چاپ رسیده و شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، خرم آباد، یزد، زنجان، قزوین و سبزوار به ترتیب دارای بیشترین نشریه در این زمینه هستند.

آرشیوی غنی از مطبوعات ویژه کم‌توانان
آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی بالغ بر 100 عنوان نشریه ادواری در بیش از 4 هزار نسخه، مرتبط با جامعه معلولین را شناسایی و جذب کرده و در دسترس محققان برای استفاده قرار داده است.
این نشریات که ماهیت خبری، علمی – ترویجی و حتی علمی – پژوهشی دارد به قشرهای مختلف جامعه معلولین ارتباط دارد. نابینایان و کم‌بینایان، معلولین نخاعی، حرکتی، ناشنوایان، جانبازان، معلولین ذهنی و کودکان استثنایی می‌توانند نشریات مرتبط با خود را در بین ده‌ها عنوان مجله بیابند و مورد مطالعه قرار دهند.
در این مجموعه غنی، از قدیمی‌ترین نشریه‌های چاپ شده در ایران با نام «زبان» و «روشندلان» تا جدیدترین نشریه که در اواخر دهه 90 به چاپ رسیده در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی در دسترس مراجعان قرار دارد.

خدمات اداره مطبوعات به کم‌توانان
ابراهیم حافظی به تلاش اداره مطبوعات آستان قدس رضوی برای ایجاد تسهیل در دسترسی محتوای نشریات جذب شده و آگاهی رسانی از اخبار و اطلاعات جدید برای جامعه معلولین اشاره داشته و می‌افزاید: کارشناسان این اداره آمادگی دارند در صورت درخواست ارگانها و نهادهای مرتبط با معلولین، نمایشگاه یا نشست‌هایی برای معرفی این نشریات برگزار کند و یا در صورت درخواست در حد امکان محتوای این  نشریات را در کوتاهترین زمان به شکل دیجیتال در اختیار ایشان قرار دهد.
آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با جذب بیش از 34 هزار عنوان نشریه ادواری اهتمام دارد جامعه محققین را در زمینه خدمات از این منابع یاری دهد.
این مرکز همچنین از دریافت مجموعه‌ها و مجله و روزنامه‌های مجموعه داران، ناشران و اشخاص حقیقی و حقوقی به صورت وقف، خرید، اهداء و مبادله استقبال می‌کند.