اسناد و مطبوعات

سابقۀ تاسيس مديريت اسناد و مطبوعات به سال 1376 برمي‌گردد. تا قبل از آن، اسناد و مطبوعات در ادارۀ مخطوطات كتابخانۀ مركزي نگهداري مي‌شد. آرشيو مطبوعات اين كتابخانه، در سال 1359 به صورت مستقل با تكيه بر دريافت نشريات وقفي و اهدايي و خريداري شده، تاسيس شد و به ارائۀ خدمات پرداخت.
      از سال 1369 با پيدا شدن اسناد آستان قدس در يكي از اماكن متبركه كه پيشينۀ تاريخي اين بقعه مقدس را در برداشت، فصل جديدي در منابع كتابخانۀ آستان قدس و همچنين در تاريخ ايران گشوده شد. اين اسناد در زير مجموعۀ مطبوعات، با عنوان «آرشيو مطبوعات و اسناد» قرار گرفت.
      با اضافه شدن برگ‌هايي ديگر از اسناد به اين مجموعۀ گرانبها، زمينه براي تأسيس اداره‌هاي مستقل فراهم شد و مديريت اسناد و مطبوعات در مرداد ماه 1376 با عنوان «ادارۀ اسناد و مطبوعات» فعاليت خود را با موجودي 283 هزار برگ اسناد قديمي آستان قدس و 180 هزار برگ مجموعه اسناد خانوادۀ علم، آغاز کرد؛ به طوري كه بعد از شش سال تلاش و كوشش مستمر، توانسته است از راه گردآوري (خريداري، اهداء و وقف) اسناد مكتوب شامل اسناد اداري، احكام و فرامين و ... و اسناد غير مكتوب شامل نوارهاي ويدئويي‌، كاست، كارتريج، مهر، عكس و ... موجودي خود را به هفت ميليون افزايش دهد. ادارۀ اسناد از سال 1382 به مديريت امور اسناد و مطبوعات تغيير نام يافت.

وظایف ادارۀ اسناد
      گردآوری، طبقه بندی، ارزشــ‌يابی، نگهداری، نمايه سازی، فهرست نويسی و ارائۀ خدمات به پژوهشگران، اطلاع رسانی و انجام فعاليت‌های پژوهشی با استفاده از اسناد موجود، حفظ تاريخ شفاهی و آداب و رسوم از طريق مصاحبه، ماندگاری اماکن تاريخی با تهيۀ فيلم و عکس و نگهداری آن، از وظايف اين گروه است.

تاریخچۀ تأسیس و توسعۀ گروه مطبوعات

      با توجه به شواهد و مدارک و اطلاعات و اخبار مندرج در نشریۀ نامۀ آستان قدس، ظاهراً قبل از انقلاب، خدمات مطبوعاتی فقط در حد تهیۀ برخی از روزنامه‌های جاری و قرار دادن آنها در مدخل ورودی کتابخانه بوده است تا مراجعان در طول رفت و آمد به کتابخانه، مطالب روز را در صورت علاقه، بتوانند مطالعه کنند. در طی سال‌ها که مردم، منابعی را به صورت وقف و اهدا به کتابخانه ارائه می‌کردند، اگر میان آنها منابع مطبوعاتی یافت می‌شد، با توجه به قطع و کیفیت وضع ظاهری و یا به صورت کلی، ثبت دفاتر اموالی می شد و در مخزن کتب چاپی نگهداری می‌گردید که اغلب مجلات شامل این قانون می شدند و یا به نوعی، کالای انباری تلقی و در انبار کتابخانه روی هم انباشته می‌شدند- که بیشتر روزنامه‌ها دچار این سرنوشت می شدند.
     به طور کلی قبل از انقلاب، انبار مطبوعات وجود داشته‌است و نه آرشیو مطبوعات و در واقع این منابع از هیچ‌گونه انسجام و سازماندهی برخوردار نبوده است و فکر اساسی و جدی نیز در این زمینه نشده بود. در سال 1358 پیشنهاد تشکیل آرشیو مطبوعات توسط برخی از مسئولان و کارشناسان کتابخانه ارائه و با توجه به منابع موجود، ضرورت این امر محرز شد. به این ترتیب، جمع آوری منابع مطبوعاتی که در گوشه و کنار کتابخانه پراکنده بود، آغاز شد و نشریاتی که ثبت مخزن کتاب‌ها شده بود، از مخزن خارج شد. روزنامه‌ها نیز از انبار خارج و ساماندهی آنها شروع شد و بعد از مرتب سازی، نسبت به ثبت و صحافی آنها اقدام گردید.
      پس از مشخص شدن محل و فضایی برای آرشیو مطبوعات و تهیۀ قفسه، منابع به صورت الفبایی چیده و بدین ترتیب از اوایل سال 1359 بخش آرشیو مطبوعات به صورت مستقل تاسیس شد. فضای این آرشیو، در واقع در ساختمان قدیمی کتابخانه ( ساختمان فعلی موزه، واقع در صحن امام ) بود که مخزنی به آرشیو مطبوعات در آن اختصاص داده شد و در آن مکان، به مراجعان نسخ خطی و آرشیو مطبوعات با توجه به حساسیت منابع و خاص بودن مراجعانشان در همان فضای اصلی ( گوشه ای از مخزن ) ارائه خدمات می‌شد.
ارائه خدمات آرشیو مطبوعات از اواخر سال 1359 شروع شد . خدمات در آن زمان به گونه ای بوده که مراجعه کننده منبع مورد درخواست خود را به صورت شفاهی مطرح می کرده و کتابدار مسئول، با توجه به تجربه و نظم منابع چیده شده، منبع را به محقق ارائه می کرد. از برگه دان، برگه درخواست و رایانه خبری نبوده و همچنین یک جلد یک جلد و در یک مرحله ارائه می شد. شیفت کاری فقط صبح بوده و دفتری آنجا وجود داشته که نام مراجعان را جهت تهیه آمار در آن می نوشتند. در آن زمان از ارائه تصویر مقالات خبری نبوده و تقریبا پس از گذشت چند سال از تاسیس آرشیو، در صورت دریافت تایید برای تهیه تصویر، کتابدار، منبع را به طبقه پایین حمل می کرد و تصویر تهیه می شد.
به مرور تصمیم گرفته شد در زمان خرید روزنامه های جاری، یک نسخه جهت آرشیو تهیه شود، ضمن اینکه طبق مصوبه سال 1368 شورای عالی انقلاب فرهنگی کلیه ناشران مطبوعاتی موظف شدند یک نسخه از هر شماره نشریات منتشرشده را برای آرشیو مطبوعات سازمان در قالب "واسپاری نشریات ادواری" ارسال کنند. خوشبختانه این همکاری سبب توسعه روز افزون منابع آرشیو شده است.
در سال 74 که کتابخانه به ساختمان جدید نقل مکان کرد فضای مناسبی برای مخزن مطبوعات در نظر گرفته شد و همچنین قسمت ساماندهی و آماده سازی مطبوعات رسمیت بیشتری یافت و مراجعان در فضایی که همجوار مخزن در نظر گرفته شده بود، ارائه خدمت می شدند. مطبوعات روز هم به تفکیک آقایان و خانمها راه اندازی شد. مطبوعات روز پیش از این، زیر مجموعه کتابخانه عمومی و آرشیو مطبوعات زیر مجموعه مخطوطات بود.
در سال 1376 آرشیو مطبوعات زیر مجموعه اداره اسناد و مطبوعات قرار گرفت . در سال 1378 با توجه به پیوستگی کارها و ضرورت پاسخگوئی مناسب تر در تالارهای مطبوعات روز، هر دو تالار از کتابخانه عمومی جدا شده و به آرشیو مطبوعات ملحق شد.
از ابتدای سال 1382، بخش آرشیو مطبوعات به گروه مطبوعات ارتقاء پیدا کرده و در واقع از یک بخش به یک اداره تخصصی تبدیل شده است.
در حال حاضر این گروه دارای دو بخش آماده سازی، ثبت، سفارش و تالار و مخازن مطبوعات ها است. مرکز اطلاع سانی، تالار محققان و نشریات دیجیتال به همراه پنج مخزن (مخزن مجلات فارسی، مخزن روزنامه های فارسی، مخزن نشریات خارجی، مخزن نشریات پیش آرشیو و مخزن مطبوعاتی گلبن) زیر مجموعه تالار مطبوعات است. خدمات متنوعی شامل خدمات تخصصی و عمومی با استفاده از پیایندهای چاپی و الکترونیکی در این تالار به محققان و پژوهشگران ارائه می شود.
موجودی آرشیو مطبوعات سازمان از کمتر از 700 عنوان در سال 1359 به بیش از 33000 عنوان در سال 1398 رسیده که بالغ بر 000/ 000/ 2 نسخه را شامل می شود.

مهم ترین شاخص های گروه مطبوعات آستان قدس رضوی
1- بزرگترین آرشیو مطبوعاتی ایران به لحاظ تعداد عنوان با بیش از 33000 عنوان
2- ایجاد واحد مبادله نشریات تکراری: مبادله بیش از 15 هزار نسخه نشریه از آثار آن است.
3- بزرگترین و تنها آرشیو ملی ایران در شرق کشور
4- ایجاد اولین کتابخانه تخصصی مطبوعات در ایران در سال 1392 با حدود 2000 منبع مطبوعاتی
5- جذب آرشیو نشریات دانشجویی وزارت علوم با بیش از 9000 عنوان
6- تدوین فهرست نشریات آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی: تهیه فهرست بیش از 8000 عنوان مجله، روزنامه و سالنامه بر اساس موجودی آرشیو
7- جذب مجموعه های شخصی: تهیه بیش از 650 هزار نسخه نشریه در طی 10 سال اخیر  
8- یکی از برجسته ترین آرشیوهای مطبوعاتی- تحقیقاتی کشور با انتشار چندین عنوان کتاب(مقاله نامه امام علی، مقاله نامه امام رضا(2جلد)، چکیده نامه مقالات خراسان، فهرست روزنامه ها و هفته نامه های سازمان(2 جلد)، فهرست مجله های سازمان(5 جلد)، تاریخ تحلیلی روزنامه و مجله های خراسان(3جلد زیرچاپ))

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

تاریخچه تاسیس و توسعه گروه مطبوعات

با توجه به شواهد و مدارک و اطلاعات و اخبار مندرج در نشریه نامه آستان قدس، ظاهرا قبل از انقلاب، خدمات مطبوعاتی فقط در حد تهیه برخی از روزنامه های جاری و قرار دادن آنها در مدخل ورودی کتابخانه بوده است تا مراجعان در طول رفت و آمد به کتابخانه مطالب روز را در صورت علاقه، بتوانند مطالعه کنند. در طی سالها که مردم منابعی را به صورت وقف و اهدا به کتابخانه ارائه می کردند اگر میان آنها منابع مطبوعاتی یافت می شد با توجه به قطع و کیفیت وضع ظاهری و یا به صورت کلی، ثبت دفاتر اموالی می شد و در مخزن کتب چاپی نگهداری می گردید ( که اغلب مجلات شامل این قانون می شدند ) و یا به نوعی، کالای انباری تلقی و در انبار کتابخانه روی هم انباشته می شدند. (که بیشتر روزنامه ها دچار این سرنوشت می شدند)
به طور کلی قبل از انقلاب، انبار مطبوعات وجود داشته نه آرشیو مطبوعات و در واقع این منابع از هیچگونه انسجام و سازماندهی برخوردار نبوده است و فکر اساسی و جدی نیز در این زمینه نشده بود. در سال 1358 پیشنهاد تشکیل آرشیو مطبوعات توسط برخی از مسئولین و کارشناسان کتابخانه ارائه شد و با توجه به منابع موجود، ضرورت این امر محرز گردید. به این ترتیب، جمع آوری منابع مطبوعاتی که در گوشه و کنار کتابخانه پراکنده بود آغاز شد و نشریاتی که ثبت مخزن کتابها شده بود از مخزن خارج گردید. روزنامه ها نیز از انبار خارج و ساماندهی آنها شروع شد و بعد از مرتب سازی، نسبت به ثبت و صحافی آنها اقدام گردید.
پس از مشخص شدن محل و فضایی برای آرشیو مطبوعات و تهیه قفسه، منابع به صورت الفبایی چیده و بدین ترتیب از اوایل سال 1359 بخش آرشیو مطبوعات به صورت مستقل تاسیس شد. فضای این آرشیو در واقع در ساختمان قدیمی کتابخانه ( ساختمان فعلی موزه واقع در صحن امام ) بود که مخزنی به آرشیو مطبوعات در آن اختصاص داده شد و در آن مکان به مراجعان نسخ خطی و آرشیو مطبوعات با توجه به حساسیت منابع و خاص بودن مراجعانشان در همان فضای اصلی ( گوشه ای از مخزن ) ارائه خدمات می شد.
ارائه خدمات آرشیو مطبوعات از اواخر سال 1359 شروع شد . خدمات در آن زمان به گونه ای بوده که مراجعه کننده منبع مورد درخواست خود را به صورت شفاهی مطرح می کرده و کتابدار مسئول، با توجه به تجربه و نظم منابع چیده شده، منبع را به محقق ارائه می کرد. از برگه دان، برگه درخواست و رایانه خبری نبوده و همچنین یک جلد یک جلد و در یک مرحله ارائه می شد. شیفت کاری فقط صبح بوده و دفتری آنجا وجود داشته که نام مراجعان را جهت تهیه آمار در آن می نوشتند. در آن زمان از ارائه تصویر مقالات خبری نبوده و تقریبا پس از گذشت چند سال از تاسیس آرشیو، در صورت دریافت تایید برای تهیه تصویر، کتابدار، منبع را به طبقه پایین حمل می کرد و تصویر تهیه می شد.
به مرور تصمیم گرفته شد در زمان خرید روزنامه های جاری، یک نسخه جهت آرشیو تهیه شود، ضمن اینکه طبق مصوبه سال 1368 شورای عالی انقلاب فرهنگی کلیه ناشران مطبوعاتی موظف شدند یک نسخه از هر شماره نشریات منتشرشده را برای آرشیو مطبوعات سازمان در قالب "واسپاری نشریات ادواری" ارسال کنند. خوشبختانه این همکاری سبب توسعه روز افزون منابع آرشیو شده است.
در سال 74 که کتابخانه به ساختمان جدید نقل مکان کرد فضای مناسبی برای مخزن مطبوعات در نظر گرفته شد و همچنین قسمت ساماندهی و آماده سازی مطبوعات رسمیت بیشتری یافت و مراجعان در فضایی که همجوار مخزن در نظر گرفته شده بود، ارائه خدمت می شدند. مطبوعات روز هم به تفکیک آقایان و خانمها راه اندازی شد. مطبوعات روز پیش از این، زیر مجموعه کتابخانه عمومی و آرشیو مطبوعات زیر مجموعه مخطوطات بود.
در سال 1376 آرشیو مطبوعات زیر مجموعه اداره اسناد و مطبوعات قرار گرفت . در سال 1378 با توجه به پیوستگی کارها و ضرورت پاسخگوئی مناسب تر در تالارهای مطبوعات روز، هر دو تالار از کتابخانه عمومی جدا شده و به آرشیو مطبوعات ملحق شد.
از ابتدای سال 1382، بخش آرشیو مطبوعات به گروه مطبوعات ارتقاء پیدا کرده و در واقع از یک بخش به یک اداره تخصصی تبدیل شده است.
در حال حاضر این گروه دارای دو بخش آماده سازی، ثبت، سفارش و تالار و مخازن مطبوعات ها است. مرکز اطلاع سانی، تالار محققان و نشریات دیجیتال به همراه پنج مخزن (مخزن مجلات فارسی، مخزن روزنامه های فارسی، مخزن نشریات خارجی، مخزن نشریات پیش آرشیو و مخزن مطبوعاتی گلبن) زیر مجموعه تالار مطبوعات است. خدمات متنوعی شامل خدمات تخصصی و عمومی با استفاده از پیایندهای چاپی و الکترونیکی در این تالار به محققان و پژوهشگران ارائه می شود.
موجودی آرشیو مطبوعات سازمان از کمتر از 700 عنوان در سال 1359 به بیش از 33000 عنوان در سال 1398 رسیده که بالغ بر 000/ 000/ 2 نسخه را شامل می شود.

مهم ترین شاخص های گروه مطبوعات آستان قدس رضوی
1- بزرگترین آرشیو مطبوعاتی ایران به لحاظ تعداد عنوان با بیش از 33000 عنوان
2- ایجاد واحد مبادله نشریات تکراری: مبادله بیش از 15 هزار نسخه نشریه از آثار آن است.
3- بزرگترین و تنها آرشیو ملی ایران در شرق کشور
4- ایجاد اولین کتابخانه تخصصی مطبوعات در ایران در سال 1392 با حدود 2000 منبع مطبوعاتی
5- جذب آرشیو نشریات دانشجویی وزارت علوم با بیش از 9000 عنوان
6- تدوین فهرست نشریات آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی: تهیه فهرست بیش از 8000 عنوان مجله، روزنامه و سالنامه بر اساس موجودی آرشیو
7- جذب مجموعه های شخصی: تهیه بیش از 650 هزار نسخه نشریه در طی 10 سال اخیر  
8- یکی از برجسته ترین آرشیوهای مطبوعاتی- تحقیقاتی کشور با انتشار چندین عنوان کتاب(مقاله نامه امام علی، مقاله نامه امام رضا(2جلد)، چکیده نامه مقالات خراسان، فهرست روزنامه ها و هفته نامه های سازمان(2 جلد)، فهرست مجله های سازمان(5 جلد)، تاریخ تحلیلی روزنامه و مجله های خراسان(3جلد زیرچاپ))