معرفی کتاب دوگانۀ امید و ناامیدی در رمان فارسی نوشته : شهناز عرش‌اکمل
رمان دوگانۀ امید و ناامیدی در رمان فارسی از انواع پراهمیت ادبی است که می‌توان از ابعاد گوناگون بدان نگریست. رمان با تمرکز بر انسان و مناسبات انسانی به بررسی شخصیت او و پیوندهایش با جامعه می‌پردازد. انسان رمان حالات و اطواری دارد که تدقیق در آن نیازمند مطالعۀ موشکافانه و تحلیلی بنیادین است. تحلیل امید و ناامیدی یکی از این مطالعات است که ما را در شناخت وضعیت انسان و مواجهۀ او با گشودگی و فروبستگی در ساحت فردی و اجتماعی ره می‌نماید. دوگانۀ امید و ناامیدی با تنگناها و گشایش‌های موجود در زندگی انسان در پیوند است. این دوگانه پدیده‌ای انسانی و فردی است اما می‌توان از وجه اجتماعی نیز به آنها نگریست.
رمان فارسی در بازۀ زمانی مدنظر (دهه‌های 30، 40 و 50) گونه‌ای نوپاست و به دلیل خاص‌بودن این دوره از وجه سیاسی ـ اجتماعی، ادبیات به‌ویژه رمان تحت تأثیر این وضعیت است؛ وضعیتی که یأس و امید در بطن دارد. اینکه نویسنده ساخت‌های امید و ناامیدی را در چه صورتی باز می‌نمایاند و از چه ابزارهای بلاغی برای به‌تصویرکشیدن این دوگانه بهره می‌گیرد و به طور کلی چگونگی نمود امید و ناامیدی در رمان مسئله‌ای است که می‌توان به بررسی و تحلیل آن پرداخت.
این اثر می‌کوشد افزون بر بررسی وضعیت انسان (عمدتاً بر مبنای تفکرات اگزیستانسیالیستی و بهره‌گیری از نظریات متفکرانی مانند مارسل، فروم، سارتر، نیچه، کی‌یرکگور، به دلیل تمرکز بر مسئلۀ هستی انسانی و سویه‌های اگزیستانسیالیستی موجود در برخی رمان‌های موردمطالعه و نیز اینکه عمدۀ متفکرانی که در باب امید و ناامیدی اندیشه کرده‌اند، اگزیستانسیالیستند یا به تفکر اگزیستانسیالیستی نزدیک‌اند)، مضامین مبتنی بر دوگانۀ امید و ناامیدی در رمان فارسی را که تحت تأثیر تحولات اجتماعی‌اند، بررسی و تحلیل کند. می‌توان گفت مفاهیمی چون رنج، ترس و اضطراب، مرگ، عشق، ملال، پوچی، استحاله، ازخودبیگانگی، بی‌معنایی، خشونت، تنهایی، اعتراض و ... هر یک نمودی از مضمون امید یا ناامیدی هستند.
در این کتاب افزون بر شناخت مضامین مبتین بر دوگانۀ امید و ناامیدی، ارتباط این دوگانه با تحولات اجتماعی و دیالکتیک آنها با هم، بررسی انسان و کنش او در رمان‌های موردمطالعه مدنظر است و رویکرد بدان این‌گونه است که انسان با دو مقولۀ «بن‌بست/ ناامیدی» و «گشایش/ امید» روبروست و هر یک از این دو مقوله می‌تواند دو بعد فردی و اجتماعی ـ سیاسی داشته باشد. رهیافت نویسنده آن است که بعد فردی امید و ناامیدی با بعد اجتماعی ـ سیاسی آن ارتباط مستقیم دارد.
رمان‌های موردبحث این پژوهش همه ذیل رمان‌های اجتماعی قرار می‌گیرند و نویسندگان آنها بر وضعیت اجتماعی و مناسبات موجود در جامعه تأکید دارند و به ترسیم جامعه‌شناختی رویدادها و حوادث موجود می‌پردازند. این رمان‌ها به واسطۀ داشتن مضامین اجتماعی و نیز ظرفیت‌شان برای بررسی و تحلیل مفاهیم مدنظر این پژوهش برگزیده شده‌اند: «چشمهایش» از بزرگ علوی، «یکلیا و تنهایی او» نوشتۀ تقی مدرسی، «ملکوت» اثر بهرام صادقی، «سنگ صبور» تألیف صادق چوبک، «سووشون» از سیمین دانشور، «خواب زمستانی» تألیف گلی ترقی» و «همسایه‌ها» از احمد محمود.
فصل اول کتاب وارد بحث رمان و پیوندش با جامعه می‌شود. فصل دوم در باب دوگانۀ امید و ناامیدی و دیدگاه‌ها و آرای موجود در باب آن سخن می‌راند و در نهایت فصول بعدی به خوانش و تحلیل رمان‌های برگزیده بر اساس مسئلۀ مورد بحث و با تکیه بر چارچوب نظری می‌پردازد.
