رمانی که مرثیه انقراض قاجار را سروده است
ابراهیم زاهدی مطلق در نشست نقد رمان «شانزده سال» گفت: رمان «شانزده سال» داستان انقراض قاجار و یا مرثیه‌ای برای آن است. به نوعی می‌توان «شانزده سال» را انزجار از آغاز حکومت پهلوی دانست.
به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از پایگاه خبری حوزه هنری، رمان «شانزده سال» در تازه‌ترین نشست «آینه‌بندان» با حضور حسین فتاحی و ابراهیم زاهدی مطلق، به عنوان منتقد و منیژه آرمین به عنوان نویسنده اثر و جمعی از اهالی قلم و علاقه‌مند به رمان و ادبیات نقد و بررسی شد.
فتاحی در ابتدای این برنامه در مورد قالب تاریخی این اثر گفت: این رمان نشان از گونه‌ای تاریخی رمان از هر سرزمینی دارد. نویسنده این اثر سعی داشته تا با بهره‌گیری از تاریخ، نمونه یک رمان تاریخی را به مخاطب ارائه دهد. نمونه‌ای شبیه آن را که در دنیای ادبیات جهان داریم. «بینوایان» و «جنگ و صلح» از رمان‌های معروفی هستند که با بهره‌گیری از تاریخ نگاشته شدند. تاریخی که اشخاص مهمی در آن به سر می‌برند. این اشخاص تاریخی و مهم در چنین رمان‌هایی به همراه شخصیت‌های خیالی وارد داستان می‌شوند که در رمان «شانزده سال» به قلم خانم «آرمین» هم چنین است.
وی با اشاره به حضور شخصیت رضاخان پهلوی در این کتاب گفت: ما در رمان «شانزده سال» با یک اتفاق تازه در حوزه رمان نویسی کشور روبه‌رو هستیم. چرا که این رمان نه کاملا پیرامون رضا خان پهلوی پیش می‌رود و نه استوار بر شخصیت‌های خیالی و فرضی دیگر اثر است. بلکه همه آنها را به یک میزان نمایش می‌دهد. آرمین در این اثر ابتکاری به خرج داده که منجر به تلفیق شخصیت‌های واقعی تاریخی با شخصیت‌های فرضی و خیالی شده است. همین موضوع هم موجب ماندگاری اثر خواهد شد.
وی با بیان چهارچوب کلی موضوع و داستان رمان «شانزده سال» برای شرکت کنندگان در این برنامه گفت: همه می‌دانیم که رضا خان پهلوی چه کسی بوده و چه کارهایی کرده است. اما جزئیات بسیاری از ماجراهای پیش آمده را نمی‌دانیم. این رمان می‌تواند موارد زیادی از این جزئیات را برای ما روشن سازد. جزئیاتی که خانم آرمین یا قلم خود به درستی آنها را پردازش کرده و به مخاطب ارائه می‌دهد. به عنوان مثال با تغییر حکومت قاجار به پهلوی نام اکثر اشخاص و مقامات نیز تغییر کرده و نویسنده اثر این تغییرات را به زیبایی، دقیق و با ظرافت تمام در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. ارائه این اطلاعات به مخاطب آن هم در قالب رمان کار آسانی نیست. اما «شانزده سال» انتقال اطلاعات را با موفقیت پشت سر می گذارد.
فتاحی افزود: پژوهش نیز در این رمان از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و نویسنده نیز به درستی آن را مورد توجه قرار داده است. آنچنان که حتی از جزئیات روابط اداری داخل کاخ گلستان و وضعیت اقشار مختلف جامعه به مخاطب خود اطلاعات می‌دهد. چنین کاری به جامعه‌شناسی دقیق و بررسی‌های تاریخی زیادی احتیاج دارد. نویسنده این اثر چنین کار سخت و دشواری را طی چند سال به خوبی به انجام رسانده است.
این منتقد ادبی ادامه داد: رمان «شانزده سال» تلفیق موفقی از رمان اجتماعی و رمان تاریخی است که تصویرهای جزئی زیبایی از چهره‌های مختلف جامعه زمان خود را نشان داده است. این کار آنچنان درست انجام شده که می‌توان رمان «شانزده سال» را آیینه‌ای در برابر اشخاص شاخص تاریخ ما و اجتماع مردمی آن دوران دانست. همچنین حفظ شان هنرمندانی مثل کمال‌الملک، صادق هدایت و بسیاری از چهره‌های مشاهیر آن دوران در دستور کار نویسنده بوده که سربلند در این کار بوده است.
وی در ادامه گفت: رمان «شانزده سال» جزو نادر رمان‌های تاریخی نگاشته شده در عصر ادبیات ما است. چرا که نگاشتن رمان تاریخی با مشکلاتی روبه‌روست. یکی از سختی‌های رمان تاریخی محدودیت‌هایی است که برای نویسنده ایجاد می‌کند. اما این رمان به خوبی شخصیت‌ها را پردازش کرده و محدودیت‌های سختی نگاشتن رمان تاریخی را با زیرکی و توانایی برای خود آسان ساخته است.
«شانزده سال»؛ داستان انقراض قاجار
زاهدی نیز در این برنامه رمان «شانزده سال» را ارزشمند خواند و گفت: به نظر من داستان رمان «شانزده سال» داستان انقراض قاجار و یا مرثیه‌ای برای آن است. به نوعی می‌توان «شانزده سال» را انزجار از آغاز حکومت پهلوی دانست. نویسنده در این اثر به نقطه پایان قاجار و آغاز پهلوی با تمامی تغییرات و مشکلات آن در بُعد تاریخی و اجتماعی پرداخته است.
زاهدی ادامه داد: قاجار خیلی شناخته شده نیست و در بسیاری از موارد با بدگویی‌های غیرمنصفانه در مورد این حکومت مواجه شده‌ایم. آنچنان هم که پهلوی در مورد این حکومت تبلیغات منفی کرد، قاجار بد نبود. اما پهلوی توانست با بدگویی‌ها و سندسازی‌ها علیه این حکومت آن را منفور نشان دهد. لحن نویسنده نیز در این رمان نیز به دلسوزی برای قاجار شبیه است.
وی با اشاره به پیچیدگی‌های این رمان و دشواری‌های نویسنده برای نگاشتن آن افزود: نویسنده با وارد ساختن بسیاری از شخصیت‌های مهم آن دوره تاریخی مثل فروغی، احمد شاه، محمدحسن میرزا، رضا خان و بسیاری از شخصیت‌های هنری آن دوره کار خود را سخت کرده است. چرا که وی خواسته همه چیز را در این رمان بیاورد و این کار بسیار دشوار است. همچنین کار درستی نیست. چرا که هنگامی که بخواهیم همه چیز را در چهارصد صفحه بیاوریم با دشواری‌هایی روبه‌رو هستیم که هیچ‌گاه تسهیل نخواهد شد.
زاهدی افزود: آنچه می‌توانست در این رمان حضور جدی‌تری داشته باشد، نقش مردم است. اما مردم در این رمان جایگاه ویژه‌ای ندارند و بیشتر دعوای دو قدرت قاجار و پهلوی است. این رمان شباهت زیادی به رمان‌های طبقه بالای اجتماعی دارد که مردم نقش کم‌رنگی در آن دارند.
این منتقد ادبی ادامه داد: رمان «شانزده سال» کاملا گزارش‌گونه عمل کرده است. این اثر سعی در روایت ۱۶ سال تاریخ ما دارد. این امر نویسنده را تحت فشار گذاشته که تمامی آنچه می‌خواهد بگوید را درون صفحات این اثر جای دهد. نویسنده می‌توانست با کم کردن تعدد وقایع و اشخاص رمان به یکی از شخصیت‌های رمان اختصاصی بپردازد. اما همه تیپ‌های شخصیتی به یک میزان در رمان موثر هستند و همه به یک اندازه مهم هستند. در حالی که ما در رمان به یک قهرمان و یک ضد قهرمان نیاز داریم.
وی افزود: آرمین با تمامی دشواری‌هایی که در این رمان برای خود ساخته موفق عمل کرده است. کار این نویسنده برای ارائه چنین رمانی بسیار سخت بوده است. چرا تعداد شخصیت‌های زیاد این رمان مخاطب را دچار خطا می‌کند. حال این کار برای نویسنده بسیار سخت و دشوارتر است. چرا که باید مراقب روابط صحیح شخصیت‌ها و موقعیت‌هایشان در رمان باشد.
این کتاب به نقاشی کلاژ شبیه است
آرمین نیز پس از شنیدن صحبت‌های این دو منتقد ادبی ضمن تشکر از همه شرکت‌کنندگان در این نشست گفت: هنگام نوشتن متوجه شدم که این رمان از حالت معمول خارج شده است. با بسیاری از صحبت‌های آقای زاهدی و فتاحی موافقم. اما به نظر من ادبیات داستانی همیشه نباید به یک شکل باشد. به هر حال من این خطر را پذیرفتم و «شانزده‌سال» با تمام پیچیدگی‌هایش را در چهارصد صفحه نوشتم.
وی در توضیح این اثر گفت: «شانزده‌سال»، سومین کتاب از چهارگانه من با پس زمینه تاریخ معاصر است. این کتاب‌ها، رمان تاریخی نیستند و داوری هم در مورد وقایع تاریخی وجود ندارد. «شانزده‌سال» اثری است که قابل خلاصه کردن نیست. زیرا پازلی است که باید به وسیله خواننده چیده شود و خود به نتیجه و جمع‌بندی برسد.
آرمین افزود: از لحاظ ساختاری شاید بتوان این کتاب را به یک نقاشی کلاژ تشبیه کرد که قسمتی از آن پرتره انسان است، قسمتی از طبیعت و بخش دیگر مثلا با تکه‌ای از نوشته روزنامه یا کتاب شکل گرفته است.
این نویسنده با تجربه ادامه داد: «شانزده سال» داستانی برای سرگرمی و تَفَنُن نیست، بلکه پنجره‌ای برای اندیشیدن در تاثیر متقابل نفسانیات و رویدادهای اجتماعی است. شاید به همین دلیل است که گاه واقعیتِ خیالی و گاهی هم خیالی و یا واقعی به نظر می‌رسد.
وی در ادامه گفت: از مجموع شخصیت‌های این اثر، شاید بتوان به مفهوم انسان، در دوره‌ای از تاریخ و جغرافیای ایران انسان در وجه بیرونی و درونی با تاکید بر دو وجه مهم زمان و مکان رسید.
آرمین با اشاره به شخصیت‌های رمان «شانزده‌سال» گفت: شخصیت‌های داستانی رمان «شانزه‌سال»، دنباله رمان «شب و قلندر» و رمان «شباویز» هستند. اما شخصیت‌های واقعی، مثل استاد صدیقی، استاد صنعتی، صادق هدایت، کلنل وزیری، فروغی، رحیم‌زاده صفوی، مدرس، رضاشاه و احمدشاه هم در بافت داستان قرار دارند.
وی در پایان با بیان اینکه نگاشتن این اثر چهارسال به طول انجامید گفت: شش بخش این کتاب، تقریبا مستند است و این بخش‌ها، به‌عنوان یک حرکت آورده شده تا خواننده بدون واسطه وارد آن فضای خاص شود و به نظر من به پویایی داستان کمک کرده است. البته این اتفاق برای خود من هم تازگی دارد.
گفتنی است هفدهمین نشست نگاهی تازه به جهان داستان «آینه‌بندان» به نقد و بررسی رمان «شانزده سال» اختصاص داشت. این برنامه روز گذشته در در سالن اوستا حوزه هنری برگزار شد.
