پژوهشکده فرهنگ ایران، وابسته به بنیاد فرهنگ ایران، در سال ۱۳۵۱ تأسیس شد که دارای چهار رشته بود: ادبیات فارسی، زبان‌های باستانی ایران، زبان‌شناسی عمومی و تاریخ. پژوهشکده برنامه‌های جهانی پژوهشی در زبان‌شناسی فارسی را پشتیبانی مالی نموده و برنامه‌هایی برای دادن بورس تحصیلی به دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی داشت.
پژوهشکده فرهنگ ایران، وابسته به بنیاد فرهنگ ایران، در سال ۱۳۵۱ تأسیس شد که دارای چهار رشته بود: ادبیات فارسی، زبان‌های باستانی ایران، زبان‌شناسی عمومی و تاریخ. پژوهشکده برنامه‌های جهانی پژوهشی در زبان‌شناسی فارسی را پشتیبانی مالی نموده و برنامه‌هایی برای دادن بورس تحصیلی به دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی داشت. بیش از سی نفر پژوهشگر دارای مدرک کارشناسی در زبان و ادبیات فارسی در این پژوهشکده با روش پژوهش آشنا‌شدند و در شعبه‌های پژوهشی بنیاد با گرفتن کمک هزینه تحصیلی کارآموزی کردند.
پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۰ بنیاد فرهنگ ایران و یازده موسسه فرهنگی و علمی دیگر با هم ادغام شد و از مجموع آنها موسسه‌ای به نام «موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی » وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی که آن را اکنون پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی می‌نامند تشکیل گردید. در این زمان پژوهشکده فرهنگ ایران نیز منحل شد و دانشجویان آن به دانشکده‌ها و موسسات مشابه منتقل شدند.
در سال ۱۳۶۹ پس از تغییر تشکیلات سازمانی، این موسسه با تصویب شورای گسترش آموزش عالی عنوان «پژوهشگاه» را دریافت کرد که تشکیلات سازمانی آن در خرداد ماه ۱۳۷۲ به تصویب نهایی سازمان امور اداری و استخدامی کشور رسید. در این مدت نیز پژوهشگاه‌هایی به آن اضافه شده و یک مؤسسه از آن منشعب شد.
در سال ۱۳۷۳ شورای عالی پژوهشگاه به منظور تکید بر گرایش علوم انسانی و مسایل فرهنگی در تحقیقات پژوهشگاه، عنوان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را برای این نهاد پیشنهاد کرد که مورد تصویب شورای گسترش آموزش عالی قرار گرفت.
