شاعر و پژوهشگر ادبیات در یادداشتی به مناسبت روز بزرگداشت فردوسی نوشت: «دین و دانش» از نظر فردوسی دو بالی است که انسان به مدد آن‌ها می‌تواند به قاف کمال انسانی صعود کند و به رستگاری جاوید دست یابد.
۲۵ اردیبهشت‌ماه، سالروز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر بلندآوازه ایرانی و زبان فارسی است. به همین مناسبت رضا اسماعیلی یادداشتی را درباره این شاعر حکیم نوشته و بر دین‌ورزی و خردورزی عالمانه وی تأکید کرده است. مشروح این یادداشت را می‌خوانید.
حکیم ابوالقاسم فردوسی از قله‌های بلند شعر و ادب پارسی و از نام‌آوران عرصه حماسه‌سرایی است. شاعری که با خلق شاهکاری، چون «شاهنامه» به زبان پارسی، رنگ جاودانگی زده است. وی از شاعران نام‌آور سبک خراسانی است و اطلاق عنوان «حکیم» به او نیز به این دلیل است که اشعار شاهنامه تجلی‌گاه خرد، حکمت و یکتاپرستی است. فردوسی، شاعری شیعی مذهب و از محبان خاندان رسالت است. چنان که خود در آغاز شاهنامه به صراحت گفته است:
منم بنده اهل بیت نبی
ستاینده خاک و پای وصی
در بیت بیت شاهنامه می‌توان سیمای دینی فردوسی را به روشنی به تماشا نشست. دیگر این که به تعبیر مقام معظم رهبری، حکمت او حکمت اوستایی نیست، حکمت وحیانی و قرآنی است. تأکید بر این نکته از آن رو ضروری است که عده‌ای از گذشته تا به امروز سعی داشته‌اند، فردوسی را زرتشتی معرفی کنند که به خاطر صراحت فردوسی در بیان عقاید دینی خویش در شاهنامه، این تلاش ناکام مانده است.
فردوسی طلایه‌دار «دین‌ورزی عالمانه» است. دین‌ورزی اصیل و معنوی و به دور از عادت. دین و خرد در شاهنامه تعاملی سازنده دارند، تعاملی که باعث هم‌افزایی می‌شود. همزیستی مسالمت‌آمیز «دین و خرد» یکی از ارکان بنیادین شاهنامه است. از نظر فردوسی، «دین و دانش» دو بالی است که انسان به مدد آن‌ها می‌تواند به قاف کمال انسانی صعود کند و به رستگاری جاوید دست یابد:
ترا دانش و دین رهاند درست
در رستگاری ببایدت جست
*
سخن هیچ بهتر ز توحید نیست
به ناگفتن و گفتن ایزد یکی است
فردوسی به عنوان شاعری دین‌آگاه و روشن‌اندیش، رستگاری جاوید را در یکتاپرستی و بندگی حضرت حق می‌داند و می‌گوید:
به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد
*
ز نام و نشان و گمان و برتر است
نگارنده برشده گوهر است
به بینندگان، آفریننده را
نبینی، مرنجان دو بیننده را
نیابد برو نیز اندیشه راه
که او برتر از نام و از جایگاه
یقین‌دان که هرگز نیاید پدید
به وهم اندر آن کس که وهم آفرید
ستودن نداند کس او را چو هست
میان، بندگی را ببایدت بست
خردگرایی و عقل‌محوری فردوسی، مبتنی بر آموزه‌های دینی و سیره عملی بزرگان دین است. عقل و دین در ذهن و زبان فردوسی مکمل یکدیگرند. چنان که امام علی(ع) در حدیثی می‌فرماید: «به وسیله علم است که خداوند اطاعت و عبادت می‌شود. با علم، معرفت خداوند و توحید او حاصل می‌شود، به وسیله علم صله رحم انجام و حلال از حرام شناخته می‌شود و علم پیشوای عقل، تابع آن است و سعادت‌مندان بدان الهام می‌یابند و تیره‌بختان، محروم می‌شوند.»
در شاهنامه فردوسی ابیات فراوانی در وصف خرد و تعقل آمده است که جان و جهان این ابیات متاثر از آموزه‌های دینی و حکمت‌های قرآنی است:
کنون‌ای خردمند، وصف خرد
بدین جایگه گفتن اندر خورد
خرد بهتر از هر چه ایزد بداد
ستایش خرد را به از راه داد
خرد رهنمای و خرد دلگشای
خرد دست گیرد به هر دو سرای
برای مثال مصرع «خرد بهتر ار هر چه ایزد بداد» ترجمه منظوم حدیثی از پیامبر(ص) است که می‌فرماید: «ما قسم اللّه للعباد شیئا افضل من العقل: خدا به بندگانش چیزى بهتر از عقل نبخشیده است» و همچنین کلام امام علی(ع) در نهج البلاغه که می‌فرماید: «لامالَ اَعْوَدُ من العقل: هیچ ثروتى سودمندتر از عقل نیست.»
فردوسی با قرآن و معارف قرآنی مأنوس است و تأثیرپذیری‌اش از قرآن در جای جای شاهنامه محسوس است. نکته دیگر این که فردوسی شاعری اخلاقی است و اشعارش سرشار از آموزه‌های انسان‌ساز تعلیمی و تربیتی. آموزه‌هایی، چون عدالت و دادگری، آزادگی، حق‌خواهی، ظلم‌ستیزی، راستی و درستی، ادب، مروت و جوانمردی، سخاوت، احسان و نیکوکاری و... فردوسی شاهان و حاکمان را همواره به عدالت و دادگستری تشویق می‌کند و رمز سعادت و رستگاری را در دادگری و مردم داری می‌داند:
مگردان زبان زین سپس جز به داد
که از داد باشی تو پیروز و شاد
همه داد جوی و همه داد کن
ز گیتی تن مهتر آزاد کن
و در فرازی دیگر از شاهنامه چنین می‌گوید:
گرایمن کنی دودمان را به داد
خود ایمن بخسبی و از داد، شاد
جهان را چو آباد داری به داد
بود گنجت آباد و تخت تو شاد
سفارش به دادگری و عدل‌گستری ریشه در آموزه‌های دینی دارد. چنان که رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «عَدلُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَبعینَ سَنَةً قِیامِ لَیلِها وَ صِیامِ نَهارِها: ساعتى عدالت بهتر از هفتاد سال عبادت است که شبهایش به نماز و روزهایش به روزه بگذرد.» (مشکاةالأنوار، ص ۵۴۴)
دعوت به راستی و درستی و پرهیز از زشتی و پلشتی از دیگر حکمت‌های قرآنی است که در شاهنامه فراوان بر آن تأکید شده است:
کسی کو بتابد سراز راستی
کژی گیردش کار و هم کاستی
*
همه راستی جوی و فرزانگی
ز تو دور باد آز و دیوانگی
*
اگر پیشه دارد دلت راستی
چنان دان که گیتی تو آراستی
بزرگداشت یاد و نام بلند فردوسی، بزرگداشت همه ارزش‌های انسانی و قرآنی است. بزرگداشت انسان و کرامت‌های انسانی است. بزرگداشت خرد و دین و آیین است. بزرگداشت توحید و یکتاپرستی است؛ و چه شایسته است که فردوسی را عزیز بداریم و میراث گرانسنگ او – شاهنامه – را با جان و دل پاس بداریم، چرا که شاهنامه، شناسنامه هویت و حیثیت انسانی ماست.
