حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ يكي از بانوان بافضيلت و با شخصيت خاندان اهل بيت ـ عليهم السلام ـ مي‌باشد محل تولد و رشد حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ خانداني بود كه او را با دريايي از علم و معرفت روبه‌رو ساخت. ولي بيش از  ۱۰ بهار از عمر شريفش نگذشته بود كه پدر بزرگوارش با زهر جفا در زندان هارون به شهادت رسيد و دريايي از غم و اندوه بر قلب شريفش فرو ريخت كه در اين ايام غم و تنهايي، تنها مايه تسلي او برادرش امام رضا ـ عليه السّلام ـ بود كه ناگهان «مأمون» وجود اقدس امام هشتم را از كانون خانواده جدا نمود و به اجبار به خراسان جلب كرد و به اقامت اجباري در خراسان وادار نمود.
حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ كه بعد از پدرش تنها اميدش يعني برادرش را از خود دور مي‌ديد بسيار آزرده خاطر و افسرده بود و نمي‌توانست دوري برادرش را تحمل بكند تا اينكه بعد از يك سال به سوي ايران حركت كرده اما اينكه علت سفر آن حضرت به ايران چه بوده دقيقاً مشخص نيست اما طبق اقوال و گزارشات موجود تاريخي علت سفر به ايران را می توان چنین بیان کرد:
حضرت معصومه(س) به علت درايت و كياست خويش، حركت سياسی امام رضا(ع) را در نظر داشت كه ايشان چگونه از خانواده خويش خداحافظی كرد. نحوه خروج او از مدينه، خبر دادن از سفر غيرقابل بازگشت و شهادت خويش، زمينه‌ای منفی نسبت به حكومت ايجاد كرده و خاندان اهل بيت(ع) را آماده دريافت خبر شهادت آن حضرت كرده بود. حضرت معصومه(س) نيز با درك اوضاع و احوال، دريافته بود كه ديگر امام رضا(ع) را زيارت نخواهد كرد. از اين رو، به عشق ديدار امام و برادر بزرگوار خويش، جانب خراسان را در پيش گرفت تا به امام تأسی كند.
حضرت معصومه(س) هنگامی كه ملاحظه فرمود پنج تن از برادران امام رضا(ع) قصد ديدار آن امام را دارند، به قصد سفر و همراهی با آن‌ها او هم تصميم گرفت با آنان به سوی خراسان حركت كند. به احتمال قوی اين پنج نفر پسرهای حضرت موسی بن جعفر(ع) فضل، جعفر، قاسم، هادی و زيد و برادران پدری و مادری حضرت رضا(ع) بودند.
ایشان با درك اوضاع سياسی و تجربه از عملكرد گذشته حكومت در دوران پدر بزرگوار خويش و شهادت امام رضا(ع) پيش‌بينی می‌كرد كه اوضاع سختی پس از شهادت امام خويش در مدينه خواهد داشت، عملكرد شقاوت‌آميز حكومت را در تعرض به خاندان اهل‌ بيت(ع) به ياد داشت و غارت اموال و قساوت مأموران حكومتی را از ياد نبرده بود؛ احتمال می‌داد كه پس از شهادت امام و حامی خويش، خاندان اهل‌ بيت(ع) مورد آزار و اذيت حكومت واقع شوند؛ به همين دليل، پيش از رسيدن خبر شهادت برادر خويش بهانه لازم برای خروج از مدينه را داشت و بنا به تكليف و وظيفه خود و نجات جان اهل بيت(ع) از فرصت استفاده كرد و رنج هجرت را به جان خريد. حضرت معصومه(س) طبق روال هجرت علويان برای رهايی از ظلم و ستم حكومت و نشر و تبليغ آيين محمدی و آشكار كردن چهره نفاق دينی عباسيان و مظلوميت خاندان اهل‌ بيت(ع) و روشن ساختن اذهان جامعه نسبت به امامت و ولايت، هجرت را برگزيد؛ همان‌گونه كه امام رضا(ع) در طول سفر خويش از مدينه به مرو با بيان سخنان بيداركننده خويش، اذهان جامعه را نسبت به اهل بيت(ع) و جايگاه آن‌ها و نقش امامت در جامعه مسلمانان روشن ساخت.
از دیدگاهی دیگر دلایل سفر را می توان اینچنین بیان کرد:
۱ . طبق برخي از گزارشات علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به ايران جهت ديدار با برادر خودش بوده چون همانطور كه قبلاً هم اشاره شد حضرت معصومه بعد از شهادت پدر بزرگوارش علاقه و محبت و وابستگي خاصي به برادر خودش امام رضا ـ عليه السّلام ـ داشت و از محضر علمي و معنوي آن حضرت سود مي‌برد حال كه امام و برادرش را از خود دور مي‌ديد نمي‌توانست اين دوري را تحمل بكند از اين رو تصميم گرفت براي زيارت برادرش از مدينه به مقصد خراسان حركت بكند و در سال ۲۰۱ هجري وارد ايران گرديد.
۲ . طبق نقل ديگر امام رضا ـ عليه السّلام ـ بعد از ورودش به خراسان نامه‌اي خطاب به خواهر گرامي‌اش فاطمه معصومه مرقوم فرمود و آن را توسط يكي از غلامانش به مدينه منوره ارسال فرمود. امام به غلامش دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند تا در اندك زمان ممكن آن نوشته را به مدينه برساند. و حضرت معصومه به مجرد رسيدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود. البته جريان اين نامه در كتابهاي دست اول و قديمي نيست. برخي محققين از لابلاي مطالب كتابهاي گذشته وجود چنين نامه اي را اثبات مي كنند.
از اين دو نقل استفاده مي‌شود كه حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به خاطر وابستگي كه به برادر بزرگوار خود داشته و اوضاع مساعد برادرش در خراسان آن حضرت را بر آن داشت تا به حضور برادر خود در خراسان برسد. لذا محقق بزرگوار آقاي جعفريان مي‌نويسد: پس از آمدن علي بن موسي ـ عليه السّلام ـ به ايران گروه‌هايي از «سادات» راهي ايران شدند. تسامح مأمون در مقابل سخت‌گيري پدرش نسبت به سادات، در رشد و سربلندي علويان، تأثير بسزايي داشت و آمدن حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ به ايران از جمله مهاجرت هايي بوده كه در رابطه با آمدن امام رضا ـ عليه السّلام ـ به ايران صورت گرفته است.
مرعشي هم در اين باره مي‌نويسد: سادات از آوازة ولايت امام رضا ـ عليه السّلام ـ و پناهي كه مأمون به آن حضرت داده بود، ‌ روي به طرف ايران نهادند و مجموع برادران و بنواعمام كه به بيش از بيست نفر مي‌رسيد به ايران آمده و در قم مورد تكريم واقع شدند. در حاليكه در ساوه درگيري بين دشمنان اهل بيت و كاروان در افتاد كه حلي آن عده اي از همراهان او شهيد شدند.
دلايل تاريخي
لازم به ذکر است سفر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امام‌زادگان و همراهان از روي غفلت نبوده است. بنا به دلايل تاريخي اين سفر در حال علم و با آگاهي از اوضاع صورت گرفته است. این دلایل عبارتند از:
۱ . در كتاب كريمه اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ سخن از نامه امام رضا ـ عليه السلام ـ به حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ است كه امام ـ عليه السلام ـ خواستار سفر خواهرش شده است. نويسنده كتاب كه سند اين نامه را از كتاب «من لايحضره الفقيه» نقل مي‌كند آورده است كه حضرت امام رضا ـ عليه السلام ـ به يكي از غلامانشان دستور دادند كه نوشته‌اي را به خدمت حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ برسانند و حضرت به مجرد رسيدن نامه آماده سفر شدند.
۲ . سياست مأمون كه خليفه مسلمين بود ابتدا درصدد جلب نظر علويان به سوي خود بود و سياست خوبي با علويان داشته ولي بعداً اين سياست تبديل به شكنجه و آزار و اذيت علويان منجر گشت. شايد به همان خاطر حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ و ساير امام‌زادگان دست به سفر زدند.
«مأمون بعد از شهادت امام رضا ـ عليه السلام ـ به سال ۲۰۲ قمري طي نامه‌اي به بني عباس و موالي آنها در بغداد، از آنها استمالت نمود و پايان سياست گرايش به علويان را اعلام كرد و سياست سابق دولت عباسي در قتل عام شيعيان و سركوب طالبيان را به رويه‌ي ثابت خود قرار داد.»
۳ . اكثر منابع علت سفر حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ را زيارت برادرش ذكر كردند. در هيچ يك از منابع در مورد غفلت آن بانو حرفي نزدند.
دلایلی دیگر:
وقتی شرایط سیاسی و اجتماعی برای اهل بیت علیهم السلام، بالأخص امام باقر و امام صادق علیهما السلام فراهم بود، در تبیین و احیای چند مورد تلاش می نمودند، یکی از موارد امامت و ولایت بود.
از حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها پنج روایت به جا مانده است که چهار مورد از آنها مربوط به مسأله ولایت و امامت است که حدیث غدیر و حدیث معراج از این موارد است.
حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در زمان شهادت پدر بزرگوارشان 10 ساله بودند؛ در زمانی که شرایط در دوران ولایت عهدی برادر بزرگوارشان امام رضا علیه السلام، همانند دوران امام صادق و امام باقر علیهما السلام برای ابراز عقاید شیعی کمی مساعد شد، به تبیین و احیای ولایت و امامت پرداختند.
در کلام حضرت معصومه سلام الله علیها حدیث غدیر را می بینیم: «عن فاطمه معصومه سلام الله علیها عن فاطمه بنت الصادق علیها سلام، عن فاطمه بنت الباقر عن فاطمه بنت السجاد، تا به فاطمه زهرا سلام الله علیها می رسد که حدیث غدیر را نقل می کنند.
حضرت معصومه سلام الله علیها در بیان حدیث معراج، بخش ولایت این حدیث را روایت نموده است.
امام رضا علیه السلام در مرو و حضرت معصومه سلام الله علیها در مدینه و در راه قم، تلاش کردند تا به این امر مهم بپردازند.
 حضرت فاطمه معصومه(س) با هجرت خویش از مدینه جهاد بزرگی کردند و خداوند نیز بهترین‌ها را برای این جهادگر مخلص قرار داد، چنانکه در آیه 69 سوره مبارکه عنکبوت می‌فرماید: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ». درود و سلام خدا بر این مسافر سرزمین وحی که با ورودش عطر شهر رسول خدا را بر در و دیوار و کوچه‌های شهر قم پراکند. بانوی مجلله‌ای که قامت رعنایش عطر و بوی قامت بانوی پهلوشکسته یعنی حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) را داشت، بانویی که بشارت وجود مقام عظیم شفاعتش را جدّ بزرگوارشان حضرت صادق(علیه‌السلام) قبل از تولد ایشان داده بودند: «تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِیعَتِی الْجَنَّهَ بِأَجْمَعِهِمْ».
منبع:
https://www.mehrnews.com/news/2884386/
https://markazi.iqna.ir/fa/news/2589441/
https://www.tasnimnews.com/
https://www.neshasteasatid.com/node/4315