علاّمه بزرگوار امین الاسلام، ابوعلی فضل بن حسن طَبرسی از جمله اندیشمندان نادری است که اگرچه در دانش های رایج عصر خویش خبره بود، اما همگان او را به عنوان مفسری بزرگ در دنیای دانش و معرفت می شناسند به طوری که منزلت او در تفسیر آیات‌ قرآن‌، تمام ابعاد و جوانب علمی‌اش را تحت شعاع قرار داده بود.

آغاز و پایان زندگی این عالم بزرگ شیعه در مجاورت با مرقد مطهر علی بن موسی الرضا(ع) رقم خورد. او به سال 468 ه.ق دیده به جهان گشود و دوران کودکی و تحصیل خود را در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم گذراند و در فراگیری علومی چون ادبیات عرب، قرائت، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و کلام فوق‌العاده تلاش کرد، بدان حد که در هر یک از آن رشته‌ها صاحب نظر شد. با وجودی که در مدارس آن عصر، علومی چون حساب، جبر و مقابله رایج نبود و کسی برای فراگیری آن رغبت نمی‌ورزید، او به سوی آن علوم شتافت و از صاحبنظران آن فن به شمار می‌آمد.

میراث ماندگار

اندیشه خدمت به قرآن از اوان جوانی در ذهن علامه جای داشت و احیای معارف قرآنی و نوشتن تفسیر آیات از آرزوهای اصلی او به شمار می‌رفت و در تحقق این خواسته میراثی ماندگار از خود به جای گذاشت.سن علاّمه از شصت تجاوز کرده بود که سه کتاب تفسیر قرآن را به سبک‌های مختلف به رشته تحریر درآورد. او چنان ابتکاری را در تفسیر قرآن به کار بست که تا قرن حاضر، مفسران دیگر از علم علامه که نشات گرفته از مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام بود استفاده می کردند؛ البته علاوه بر تفسیر علامه، کتاب نثراللئالی از معروف‌ترین رساله‌های شیخ طبرسی است که در آن، کلمات قصار مولا علی علیه‌السلام با گزینشی زیبا به ترتیب حروف الفبا در 29 باب گرد آمده و نسخه آستان قدس به کتابت قرن هشتم است.

نذر زندگی

زمانی سکته‌ای بر علامه عارض می‌شود و خاندانش به این گمان که او به رحمت ایزدی پیوسته است وی را به خاک می‌سپارند. او پس از مدتی به هوش آمده، خود را درون قبر می‌بیند و هیچ راهی را برای خارج شدن و رهایی از آن نمی‌یابد. در آن حال نذر می‌کند که اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد کتابی را در تفسیر قرآن بنویسد.

دعای شیخ مستجاب شد و در آن شب کفن دزدی به نیت دزدیدن کفن شیخ قبر وی را شکافت و بدین طریق وی از قبر خلاصی پیدا کرد و پس از آن به نذر خود وفا کرده، کتاب مجمع البیان را می‌نویسد.

شیخ طبرسی تفسیر خود را در مدت هفت سال و با اقتباس از تفسیر «التبیان» اثر شیخ طوسی، تدوین کرد و هر یک از فنون مختلف قرآنی را به صورت جدا از هم و در قالبی منظم و مرتب بیان نمود.

این نظم خاص سبب شد که دانشمندان شیعه و سنی، آن تفسیر را بر بسیاری از تفاسیر دیگر برتری داده، آن را مورد ستایش قرار دهند. او در پایه‌ای از موارد به دنبال معنی آیات و به منظور توضیح بیشتر، به مطلبی اشاره و آن موضوع را با عنوان «فصل» مشخص می‌کند.

عناوینی چون تقوا، خصوصیت هدایت و هدی، توبه و شرایط آن، اخلاص، نام محمد(ص) و بالاخره چکیده‌ای از پندها و حکمت های لقمان حکیم نمونه‌هایی از این فصل ها است. همچنین احادیث و روایات بسیاری در این تفسیر وجود دارد که تعداد آن بیش از هزار و سیصد حدیث است.

خفته در مجاورت حرم

امام مفسران، امین الاسلام طبرسی پس از هفتاد و نه سال زندگی با برکت و سراسر خدمت به اسلام و مردم، شبانگاه روز نهم ذی الحجه سال 548 ق. به دست قوم تركمانِ غُز در خراسان كشته شد.

بدین سبب در بعضى منابع از وى با عنوان شهید هم یاد شده است. گویا جسد شیخ را در زمان درگذشت به مشهد منتقل كرده و در یكى از گورستان هاى محترم مجاور حرم حضرت رضا(ع)، مشهور به «قتلگاه» و «مغتسل الرضا» یا «غسلگاه» دفن كرده اند.

این محل در قرون بعد تنها به قتلگاه شهرت یافته و پس از احداث فلكه پیرامون حرم (1308 ـ 1312 ه.ش) و خیابان طبرسى، قبرستان مزبور تسطیح شده و بعداً در بخشى از آن صحنى به نام رضوان احداث شد كه در مشهد به باغ رضوان شهرت یافته است.

با توجه به وجود مدفن شیخ در قبرستان قتلگاه، پس از احداث خیابان شمالى حرم مطهر به نام «طبرسى» نامگذارى شده كه یكى از خیابان هاى مهم و مركز شهر مشهد است. گرچه باغ رضوان ضمن توسعه حریم حرم در سال 1370 تخریب شده اما گور شیخ با تزریق بتن بر اطراف آن جا به جا و بناى جدیدى براى آن ساخته شده است. اینك مقبره شیخ طبرسى در فضاى شمالى حرم واقع در ابتداى خیابان طبرسى بر جا و محترم است.

آثار شیخ طبرسی در گنجینه رضوی

هم اکنون مجموعه‌‌ ای از اسناد نفیس مکتوب و غیرمکتوب آثار شیخ طبرسی در آرشیو مرکز اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ ها، موزه ‌ها و مرکز اسناد آستان ‌قدس‌ رضوی نگهداری می‌ شود که این مجموعه شامل بیش از 450 نسخه خطی و نفیس تالیف شده توسط استاد شیخ طبرسی است که قدمت برخی از آن‌ها به قرن هفتم می‌رسد.

«مجمع البيان في تفسير القرآن»، «جوامع الجامع» که خلاصه ای از مجمع البیان است، «نثر اللئالي»، «کلمات قصار مولا علي(ع)»، «صحيفه الرضا»، «مکارم الأخلاق»، «لوامع الإشراق في مکارم الأخلاق»، «تاج المواليد»، «جواهر النحو و آداب الدينيه» از برجسته ترین آثار این مولف است که در این مجموعه موجود است.

بزرگترین و مهم‌ترین کتاب شیخ طبرسی با عنوان «مجمع البیان فی تفسیر القرآن» است که این اثر چند جلدی، از تفاسیر مهم قرآن در قرن ششم به زبان عربی است و از لحاظ سبک و شیوه تدوین در میان همه تفسیرهای اهل سنت و شیعه، چه فارسی و چه عربی کم‌نظیر است و نسخه‌های موجود از این اثر در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، به کتابت قرن هشتم موجود است.

نسخه‌های ارزشمندی از «جوامع الجامع» که خلاصه‌ای از مجمع‌البیان همراه با افزودن نکات ادبی آیات قرآنی است و توسط خود شیخ به زبان عربی تلخیص شده است نیز یکی از نفیس‌ترین آثار شیخ مربوط به قرن هفتم است.

«نثر اللئالی» نیز از دیگر آثار حدیثی ممتاز در قرن ششم هجری و از آثار علامه است و نسخه‌های بسیاری از آن به قلم خوشنویسان برجسته همچون یاقوت مستعصمی و احمد نیریزی کتابت شده است. این اثر از معروف‌ترین رساله‌های شیخ طبرسی است که در آن، کلمات قصار مولا علی علیه‌السلام با گزینشی زیبا به ترتیب حروف الفبا در 29 باب گرد آمده و نسخه آستان قدس به کتابت قرن هشتم است