تفسیر راهنمای آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اثری روزآمد است که پیام‌ها و آموزه‌های قابل استفاده در یک آیه را به شکل کاربردی تبیین می‌کند. از آن جهت که مباحث تفسیری برای توده مردم قابل درک نیست، نویسنده تلاش می‌کند تا نتیجه نهایی تفسیر یک آیه را به عموم مردم بیان کند و پیام‌هایی را به صورت کاربردی مطرح کنند. از این رو این کتاب تفسیر مجموعه‌ای از شیوه‌های سبک زندگی قرآنی است.
به گزارش ایکنا، کوشش‌های قرآنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با مبارزات سیاسی وی گره خورده است؛ چنانکه بیش از نیمی از قرآن کریم را در دوره‌های متوالی حضورش در زندان به حافظه خود سپرد و در آخرین دوره حضور در زندان که از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ به طول انجامید، از محفوظات خود برای آغاز نگارش تفسیر قرآن بهره برد.
بررسی تفسیر راهنما که پس از وفات ایشان بیشتر مورد توجه قرار گرفت، به عنوان تفسیری معاصر می‌تواند هم پرده از وجه قرآنی یک سیاستمدار کارکشته بردارد و هم ارزش‌های اثری قرآنی را برجسته سازد. ایشان در پی تألیف اثری به‌مثابه کلید راه‌یابی به مفاهیم قرآن بود؛ تلاشی که نتایج آن را تا حدودی در آثار قرآن‌پژوهانی از جمله ژول لابوم در کتاب تفصیل الآیات، محمد فؤاد عبدالباقی در کتاب المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم و گوستاو فلوگل در نجوم الفرقان فی اطراف القرآن مشاهده می‌کرد. اما کوشش‌های مذکور را چندان کافی و کامل نمی‌دانست.
مرحوم آیت‌الله هاشمی درباره آغاز نگارش تفسیر خود در مقدمه جلد يک این تفسیر مینویسد: «در آن زندان با ناگواری‌هایش به خاطر انس، الفت و پیوندی که با قرآن پیدا کرده بودم و شور و نشاطی که در خود احساس می‌کردم، روزی چندبار مضمون «این الملوک و ابناء الملوک» را بر قلب یا زبان می‌گذراندم. در مراحل نخستین، کتاب تفسیر در اختیار نداشتم، ولی پس از مدتی به تفسیر مجمع البیان و بعد از سوره انفال به تفسیر المیزان نیز دست یافتم. بعد از نماز صبح بلافاصله مشغول می‌شدم و تا نزدیک ظهر فقط به این کار می‌پرداختم. فقط برای صرف صبحانه و ورزش مختصر صبحگاهی و انجام نیازهای ضروری از کارم منفک می‌شدم، به جز روزهایی که مسئول کار زندان بودم و نظافت و ظرفشویی و سایر کارها وقتم را می‌گرفت.»
ایشان در ادامه مینویسد: «برای استفاده بیشتر از وقت و امکانات محدود زندان و تسهیل انتقال فیش‌ها به خارج، فیش‌ها، کوتاه، مختصر و اشاره‌ای و متراکم تهیه می‌شد و کار بدین منوال پیش می‌رفت. سرانجام دوران محکومیتم از ۶ سال به سه سال کم شد و من تصمیم به خارج ساختن فیش‌ها گرفتم. کم کم ملاقات‌ها بر خلاف معمول، که از پشت شیشه با تلفن بود، حضوری انجام می‌گرفت و من در هر ملاقاتی با نگرانی و اضطراب یک یا چند دفتر را از زیر عبا به دست همسرم در زیر چادر می‌دادم و او با شجاعت مخصوص خود خطر را می‌پذیرفت و از زندان بیرون می‌برد. حدود ده روز از سه سال محکومیتم مشمول عفو شد و پیش از پیروزی انقلاب آزاد شدم.»
مرحوم آیت‌الله هاشمی در دوران زندان خود این تفسیر را نگاشت، اما انتشار آن با همراهی یک تیم تخصصی به پایان رسید و ایده آن به قدری پر ثمر بود که زمینه اثر دیگری به نام فرهنگ قرآن را فراهم کرد. پس از پیروزی انقلاب، به دلیل مسئولیت‌های فراوان، فیش‌های به دست آمده ابتدا به سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی، سپس به حزب جمهوری اسلامی و سرانجام به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ارجاع داده شد تا کار تدوین اثری با عنوان «کلید قرآن» با اتکا به یک گروه پژوهشی سامان پذیرد. مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات، در راستای انجام همین امر در سال ۱۳۶۶ تأسیس شد و ده‌ها تن از چهره‌های قرآن‌پژوه حوزه علمیه قم و مشهد، با اتکا به آثار تفسیری و روایی شیعه و اهل سنت، در پژوهش و تحقیق برای تألیف و آماده‌سازی پنج اثر سهیم شدند؛ تفسیر راهنما، فرهنگ قرآن، بانک اطلاعات معارف قرآن، دائره المعارف قرآن و تفسیر موضوعی قرآن کریم.
در تفسیر راهنما که تفسیری ترتیبی و تقطیعی است و اولین جلد آن در سال ۱۳۷۱ انتشار یافت، پس از ترجمه ساده، مفاهیم و موضوعات مرتبط با هر آیه به طور مستقل ذکر شده و مفاهیم برگرفته از روایات نیز جمع‌آوری شده است. جلد ۲۱ و نهایی تفسیر راهنما در سال ۱۳۸۶ انتشار یافت و در این میان هشت جلد ابتدایی با تغییرات و بازنگری‌هایی به چاپ رسید. این تفسیر، اثر برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۲ و کتاب برگزیده دومین همایش کتاب سال حوزه بوده است.
انگیزه تفسیر
این تفسیر یکی از کارهایی است که به تفسیر موضوعی توجه کرده دغدغه و مسائل جدید را در نظر داشته و راهنمایی برای استفاده پژوهشگران و عموم از قرآن است. به نظر می‌رسد مفسر در نگارش این اثر انگیزه‌ای اجتماعی داشته است؛ آیت‌الله هاشمی در پی آن نیست که به عنوان اثری علمی، تفسیری را بر تفاسیر گذشته بیفزاید، بلکه بر آن است که قرآن را به جامعه بازگرداند او تدوین کلید مفاهیم قرآنی را آرزوی دیرین خود می‌داند و در پی آن است که تحقیق خود را نیز «کلید قرآن» بنامد؛ وی از ابتدای دوران تحصیلش معتقد بوده که قرآن در جامعه مهجور است و بهره‌گیری از آن برای محققان و جویندگان، شهد شفابخش دردهای فردی و اجتماعی ملت اسلام است
صاحب تفسیر راهنما معتقد است که تفاسیر موجود نیازهای امروز را پاسخ نمی‌دهد؛ او بر این باور است که تفاسیری که محققان و دانشمندان اسلامی در هر عصری همپای معارف همان عصر تدوین کرده‌اند، ذخیره‌های گرانبهایی است که در اختیار ما قرار دارد، اما بهره گیری از این منابع، نیازمند صرف وقت و نیروی بسیار است و همواره این نگرانی را برای محقق بر جای می‌گذارد که به همه ابعاد و نظرگاه‌های قرآن دست نیافته است.
دغدغه اجتماعی آیت‌الله هاشمی و نیز ناکافی دانستن تفاسیر موجود برای دسترسی آسان به مفاهیم قرآنی باعث شد تا این مبارز اسلامی در زندان رژیم پهلوی بر روی قرآن به عنوان کتابی برای زندگی و سیاست معطوف شود. وی با احساس تکلیفی که می‌کند با تمرکز روی «اشرافی‌گری» «صبر» و «جهاد»، ۲۵ جز قرآن را در شانزده ماه و چهار دوره بازداشت حفظ می‌کند.
به باور حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، استاد دانشگاه تهران، در قرن ۱۴ نگاه متفاوتی به قرآن شده که از مصر شروع شد و آن نگاه به قرآن در کیفیت، کمیت و زاویه نگاه بوده و تفسیر راهنما نیز متأثر از این مسئله، روزآمدی دارد. برداشت‌های آیت‌الله در بسیاری از مداخل، مانند آزادی، اشراف و استبداد در این مجموعه بسیار عجیب است، همچنین واقع‌گرایی از دیگر ویژگی‌های تفسیر راهنماست؛ زیرا کلیات ابوالبقاء بسیار مطرح است، ولی ایشان ناظر به واقعیات اجتماعی و سیاسی مسائل را بیان کرده است.
فروغ پارسا، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، نیز معتقد است که تفسیر راهنما دقیقا در همان پارادایم تفسیر عصری و اجتماعی سید جمال پایه‌ریزی و تدوین شده است و ویژگی نخست این تفسیر خصوصیت عصری و اجتماعی آن است. مرحوم هاشمی در مقدمه تفسیر راهنما وقتی انگیزه خودشان از نگارش این تفسیر را بیان می‌کنند، از قرآن با عنوان شهد شفابخش دردهاى فردى و اجتماعى یاد می‌کنند. ایشان می‌گویند متأسف بودم که چرا امت اسلامى طى قرنها، آن گونه که بايد براى اين کتاب - که عهد الهى با مردم و درمان مبارک و راستين دردهاى روح و جسم جامعه انسانى است - سرمايه‌گذارى بايستهاى نکرده است. در همان جا ایشان نگران مهجوریت قرآن هستند، نگرانی که در آثار و سخنان شهید مطهری نیز وجود دارد.
روش کار
روش کار تفسیر را می‌توان اجتهادی دانست؛ زیرا این تفسیر براساس و یا در چارچوب «احادیث» نیست و با اجتهاد در آیات پیش رفته است؛ این تفسیر اجتهادی را می‌توان تفسیر اجتماعی دانست؛ زیرا به موضوعاتی مانند آزادی بیان و ادیان، استکبار، اسیر، اقتصاد، اموال عمومی، امت‌ها، انحطاط، روابط مالی، بین المللی و روابط اجتماعی پرداخته است؛ همچنین روش تفسیر راهنما مبتنی بر اعتماد به ظاهر آیات، توجه به روایات، فهم ارتباط آیات، ساختار ادبی و ذکر شأن نزول است.
مفسر در سرتاسر این تفسیر، حجیت داشتن ظواهر قرآن را مشهود بیان کرده است؛ آیت الله هاشمی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته‌اند و ابهامی را از آن رفع کرده‌اند، در پایان آیه مربوطه آورده است؛ همچنین تفسیر از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند نکته‌های خوبی استخراج کرده است.
دیگر دقت روشی این تفسیر آن است که مؤلف در سراسر تفسیر به ساختار ادبی آیه توجه داشته است و نیز در مواردی که شأن نزولی را معتبر دانسته از آن بهره گرفته است. هرچند تفسیر راهنما جامع تفاسیر پیشین نیست، دیدگاهی را که با برداشت‌هایی که طبق روش تفسیر در راهنما مورد عنایت بوده‌اند را با ذکر منبع نقل می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا مودب، مدیر گروه قرآن و حدیث دانشگاه قم، در گفت‌وگو با ایکنا بیان کرد: در روی جلد این تفسیر می‌خوانیم که این تفسیر روشی‌نو در ارائه مفاهیم و موضوعات قرآن است. این کار از نظر روش کم نظیر است، دیگر مفسران چندین آیه را در کنار هم می‌آورند و یا اگر آیه مطرح شد مطالبی به صورت کلی بیان می‌شود، اما کمتر اشاره می‌شود که ذکر شود هر قسمت از توضیح به کجای آیه مربوط است.
وی افزود: در این تفسیر روایات به خوبی دیده شده و متن روایت در پایان پیام‌های آیه به صورت مستقل ابتدا می‌آید و سپس از روایت نکته‌هایی یاد می‌شود. که این شیوه قدری شبیه شیوه علامه در المیزان است که ایشان هم روایات را در پایان می‌آورد. در تفسیر راهنما روایات از بندهای دیگر جدا نشده است و جالب است که متن اصلی روایت با ترجمه آمده و به محقق این امکان را می‌دهد که روایت هر آیه را در ذیل آیه استفاده کند. در گزینش روایات دقت‌های خوبی شده و زمینه استفاده از روایات رعایت شده است.
مؤدب همچنین بیان کرد: در پایان هر آیه‌ای فهرستی تنظیم شده و در پایان هر جلد نیز فهرستی موضوعی طراحی شده است که اگر هر محققی بخواهد به صورت موضوعی و مفهومی آن‌ها را به دست آورد، به پایان هر آیه مراجعه کرده و کلیدواژه‌هایی که آن آیه استفاده شده است را نشان می‌دهد که می‌توان در آیه شریفه مورد استفاده قرار گیرد.
تفسیر تدبری
ویژگی دیگر این تفسیر در واقع قرار گرفتن این تفسیر در طیف تفاسیر تدبری است. در دوران معاصر به دلایلی مثل گسترش سواد عمومی در بین مردم، گسترش وسایل ارتباط جمعی و صنعت چاپ، گرایشی در حوزه آموزه‌های دینی به وجود آمد که دیگر لازم نیست یک نفر به جای همه فکر کند و افکارش را در کتابی بنویسد تا بقیه از افکار او استفاده کنند، بلکه باید شرایطی پیش بیاید که مخاطب هم، درگیر فکر کردن و فهمیدن در مورد قرآن شود.
مخاطب قرن بیستم ترجیح می‌دهد به نحوی خودش هم در فهم نقشی داشته باشد و مفسران هم تا حدی این نقش را به رسمیت شناخته‌اند. در حالی که تفاسیر تدبری بدون ارتباط با سنت‌های تفسیری گذشته تلاش می‌کند مستقیما با متن مقدس ارتباط برقرار کند و تا حدودی آن سنت‌های تفسیری از قبیل بیان بحث‌های لغوی و بلاغی و مباحث نقلی را به چالش می‌کشند و تلاش می‌کنند با توجه به ساختار جامع قرآن و کنار هم قراردادن همه آیات مربوط به یک عنوان فهم خاصی از آیه پیدا کند. در واقع این ویژگی کاملاً با نوع کاری که در تفسیر راهنما انجام شده است همخوانی دارد و خود مرحوم هاشمی در ابتدای تفسیر این روش تدبری خودشان را توضیح داده‌اند.
نمایه‌سازی آیات در تفسیر راهنما
نوآوری و ابتکار ویژگی دیگر این تفسیر هست. تلاش برای طبقه‌بندی موضوعات و مفاهیم قرآن کریم است که آن مرحوم با عنوان کلید‌های تدبر در قرآن از آن‌ها یاد کرده‌اند. آیت‌الله احمد عابدینی، استاد حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: آنچه از تفسیر بجا مانده از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برآورد می‌شود، اینکه ایشان فکر منسجم و منظمی داشته و دیدگاهش نسبت به قرآن منحصر‌به‌فرد بود، به این صورت که ایشان در تفسیر راهنما؛ مثل سایر تفاسیر که به ترتیب آیه‌ها پیش می‌روند، عمل نکرده، بلکه شیوه کار ایشان این بوده که چه نکاتی را می‌توان از آیات قرآن استنباط کرد؛ به عبارت دیگر، با توجه به دیدگاه خاصی که در تفسیر داشتند، به نمایه‌سازی آیات قرآن پرداختند.
وی با بیان اینکه تاکنون میان شیعه و سنی، کسی به لحاظ محتوایی به این شکل عمل نکرده است، گفت: ایشان به گونه‌ای متفاوت با سایرین به مباحث قرآنی ورود پیدا کرده؛ برای مثال به بیان مصادیق رحمانیت که در قرآن کریم به آن اشاره شده، پرداخته است. علاوه بر این، ایشان برخلاف سایر مفسران که در آثار خود از مطالب منابع دیگر استفاده می‌کنند، در کتاب خود هیچ‌گونه ارجاع و استفاده‌ای از مطالب سایر مفسران انجام نداده و فقط فهم خود را از آیات آورده است.
آیت‌الله هاشمی از منادیان بازگشت به قرآن بود
حجت‌الاسلام سیدمحمدعلی ایازی، پژوهشگر قرآن و استاد حوزه و دانشگاه نیز در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: منظور مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از بازگشت به قرآن و آموزه‌های قرآنی، رجوع کردن به ارزش‌ها و آرمان‌های کلی قرآن بود و همچنین توجه رعایت حقوق انسان‌ها، آزادی و استقلال و اینکه تحت لوای جامعه خودکفا، افراد بشر به کرامت می‌رسند. می‌توان برآورد کرد که نوشتن تفسیر در زندان نوعی دعوت به قرآن و آموزه‌های این کتاب آسمانی است.
وی افزود: یکی از ویژگی‌های برجسته تفسیر راهنما مرحوم هاشمی، توجه کردن به نکات هر آیه و آن هم به صورت دسته‌بندی شده است. شیوه نگارش تفسیر راهنما به این صورت است که معانی هر آیه به صورت فراز آورده شده و دیگر اینکه پیام‌ها و موضوعات نهفته در هر آیه عنوان شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین مهدوی‌راد نیز با اشاره به اتقان کار آیت‌الله رفسنجانی گفت: آیت‌الله معرفت در محضر خود آیت‌الله رفسنجانی به ایشان گفتند هیچ مورد از مواردی را که شما برداشت کردید از دید من قابل حذف نیست و همه مطالب بیان شده ضروری بوده است. تفسیر راهنما روزآمدی دارد. در جوامع اسلامی نوعی نگاه تمدنی، ارزشی و حرکت‌آفرینی و نقشه راه کم به قرآن داریم، غیر از تفاسیر عرفانی که تا حدودی به این مسیر نزدیک می‌شوند و یا معانی القرآن‌هایی که کمتر مورد توجه بوده است، ولی این تفسیر واجد این نگاه است.
تفسیر راهنما مجموعه‌ای از شیوه‌های سبک زندگی
حجت‌الاسلام سیدعیسی مسترحمی، استاد حوزه و پژوهشگر دینی، در گفت‌وگو ایکنا اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های تفسیر راهنمای آیت‌الله هاشمی رفسنجانی این است که پیام‌ها و آموزه‌های قابل استفاده در یک آیه را ذکر می‌کند و مورد استفاده قرار می‌دهد. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در این اثر از آن جهت که مباحث تفسیری برای توده مردم قابل درک نیست، لذا بیشتر قائل بر این است که نتیجه نهایی تفسیر یک آیه را به عموم مردم بیان کند. به همین خاطر در کتاب تفسیر راهنما یک بخشی را به عنوان پیام آیات تعبیه کرد و پیام‌های کوتاه و تأثیرگذار را در ذیل هر آیه به صورت عملی و کاربردی به عموم مردم منتقل می‌کند.
وی گفت: تفسیر راهنما بیشتر محصول قبل از انقلاب است و وی در زمان قبل از انقلاب با اندیشمندان زیادی مراوده داشته و عمری را به عنوان یک شخصیت انقلابی در میان جامعه و توده مردم حضور داشته است؛ لذا از شیوه نگارش و تفسیر کتاب راهنمای او برآورد می‌شود که وی ذهن پرسؤالی داشته است.
حجت‌الاسلام مسترحمی در پایان بیان کرد: آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اغلب پیام‌ها و نکاتی که از آیات در حوزه‌های مختلف مدیریتی، اجتماعی، سیاسی و حتی حوزه اقتصادی، جامعه شناختی و بسیاری از حیطه‌های مختلف برداشت می‌کرده‌اند، را به صورت پاسخ به سوالات مطرح در ذهن خویش در قالب پیام‌های کوتاه هر آیه آورده است. با توجه به شیوه نگارش تفسیر، برآورد می‌شود که این کتاب تفسیر، مجموعه‌ای از شیوه‌های سبک زندگی در حوزه‌های مختلف است.
