نامش محمد و لقبش باقر یا باقرالعلوم است. پنجمین امام شیعیان در نخستین روز رجب ۵۷ هجری قمری در مدینه متولد شد و خانه امام سجاد(ع) و فاطمه دختر امام حسن مجتبی(ع) را غرق در سرور و شادی کرد. ایشان را محمد نام نهادند. از لقب های بی شمار ایشان می توان به باقرالعلوم، شاکر، صابر و هادی اشاره کرد. کنیه این بزرگوار نیز ابوجعفر است.
امام پنجم (عليه‌السّلام) در علم، زهد، عظمت و فضيلت سر آمد همۀ بزرگان بني‌هاشم عصر خويش بود و مقام بزرگ علمي و اخلاقي او مورد تصديق دوست و دشمن بود. لقب آن حضرت «باقر» است كه حضرت رسول اكرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) به ايشان عطا فرمود و در مورد ايشان فرمودند: «یَبقر العلم بَقْرًا؛ او مي‌شكافد علم دين را شكافتني»
آن حضرت را باقر گفتند چرا كه آن حضرت شكافندۀ علوم اوّلين و آخرين بود. اين مقام علمي او باعث شده تا افراد زيادي براي سيراب شدن چشم‌هاي جوشان دانش و معارف او از نقاط دور به سوي او روانه شوند، به نحوي كه روايت و راويان از او بسيار شدند.
امامت ایشان با رحلت امام زین‌العابدین(ع) در ۹۴ قمری شروع شد؛ دوره‌ای که فشارها بر شیعیان به جز دوره ۲ ساله خلافت عمربن عبدالعزیز به شدت ادامه داشت به خصوص در دوره حکومت هشام که به ظلم و جور مشهور بود و گزینش حکام و والیان در جهت تحکیم قدرت امویان صورت می‌گرفت.
دوره امام محمد باقر(ع)
در تاریخ تشیع دوره امام محمد باقر (ع) و فرزند بزرگوار ایشان امام جعفرصادق (ع)، از نظر تبیین معارف دینی، نقطه عطف مهمی به‌شمار می‌آید. حضرت باقرالعلوم (ع) با توجه به شرایط و نیاز فرهنگی آن دوره، در راستای حفظ و صیانت دین اسلام و احیا و گسترش معارف اسلامی، از یک طرف به تبیین و گسترش معارف اسلامی و تصحیح اشتباهات پرداخته و از طرف دیگر با تربیت شاگردانی برجسته به گسترش و حفظ این معارف الهی پرداختند.
در دوره امامت امام محمد باقر(ع) یکی از مشکلاتی که ایجاد شد، مکتب هایی بودند که به نام اسلام ظهور کردند و هرکدام برداشت خود را از اسلام داشتند و می خواستند رهبری مسلمانان را در دست بگیرند. یکی از آنها زیدیه بود. آنها اعتقاد داشتند که بعد از امام سجاد(ع) فرزند ایشان، زید امام شیعیان است و امام محمدباقر(ع) را امام مسلمین نمی دانستند و دلیلشان این بود که ائمه شیعه باید افرادی باشند که قیام می کنند و فقط به کار فرهنگی نمی پردازند و به قول خودشان شمشیر به دست می گیرند و می جنگند. امام محمدباقر(ع) مقابل این جریان ایستاد تا به آنها بفهماند که در هر دوره و زمانه ای مطابق با وضعیت ایجاد شده برای مسلمانان باید به مبارزه دست زد نه اینکه جان تعدادی زیادی از آنها را به هر دلیل به خطر انداخت.
البته در کنار زیدیه و هم عرض با آنها مکتب های دیگری همچون جبریه، تفویضیه، مجسمه و مشبهه نیز بودند که هرکدام طرز تفکر خاص خودشان را داشتند. برای نمونه مجسمه می گفتند، خدا برای بشر قابل تجسم است و بشر می تواند خدا را ببیند؛ یعنی قائل به جسمانیت خدا بودند یا اینکه جبریه قائل به این بودند که انسان در کارهایش مختار نیست و هر اقدامی که از انسان سر می زند، خواست و اراده خداوند است و تفویضیه معتقد بودند، اراده خداوند هیچ نقشی در زندگی بشر ندارد و انسان خلق شده و به حال خودش رهاشده است.
بنابراین امام باقر(ع) در یک جبهه بسیار گسترده فرهنگی با این تفکرات روبرو بود و از طرفی غُلات هم ظهور کرده بودند که برای ائمه(ع) مقام خدایی یا شبه خدایی قائل می شدند که امام(ع) با دلایل و مستندات محکم در مقام مبارزه با این عقاید باطل و خرافی برمی آمد که تلاش های ایشان در چند جهت؛ یعنی تربیت شاگردان، تاسیس حوزه های علمیه، تاسیس مدارس، نشان دادن چهره واقعی سُنت نبوی، احیای فرهنگ کتابت و رونق مباحث عقلی و ... متمرکز بود.
 فعالیت‌های علمی و فرهنگی امام باقر (ع) و تعالیم گسترده و ارزشمند ایشان در علوم مختلف اسلامی ازجمله کلام، فقه، حدیث، تفسیر و ... سبب شد به مرور بستر و موقعیت مناسب‌تری برای فعالیت‌های علمی و فرهنگی امام صادق (ع) فراهم شود و شیعیان، چارچوب‌های فکری و مبانی مشخص خود را یافته و به‌عنوان مذهبی مستقل با نام شیعه جعفری شناخته شدند.
حضرت باقر (ع) شاگردان برجسته‌اي در زمينه‌هاي مختلف تربيت كرد. شخصيت‌هاي بزرگي همچون: محمد بن مسلم، ابو بصير، بُريد بن معاويۀ عجلي، زرارة بن أعين و حمران بن أعين، جابر بن يزيد، هشام بن سالم، سُدير صيرَفي، أعمش و معروف بن خرّ بود. كه از تربيت يافتگان مكتب آن حضرتند. و پس از حضرت، در محضر حضرت امام جعفر صادق (ع) مقام والاتري را حائز بوده‌اند. حضرت صادق (ع) بر ايشان نظر عطوفت و رحمت را نموه، و با احترام و ملايمت و مرافقت رفتار مي‌فرمود.
شاگردان مكتب امام باقر (ع)سر آمد فقها و محدثان زمان بودند و در ميدان رقابت علمي بر فقها و قضات غير شيعي برتري قابل توجّهي داشتند. آثار درخشان علمي پيشواي پنجم و شاگردان برجسته‌اي كه مكتب بزرگ ايشان تحويل جامعۀ اسلامي داد، پيشگويي پيامبر اسلام (ص) را عينيّت بخشيد.
رسول اكرم (ص) در مورد امام باقر (ع) به جابر فرمودند: «.... او درهاي دانش را به روي مردم خواهد گشود»

منبع:
https://www.hawzahnews.com/news/911408/
http://www.ibna.ir/fa/book/266213/
https://www.irna.ir/news/83688842/
http://pajoohe.ir/