حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدعلی ایازی، استاد دانشگاه آزاد اسلامی و قرآن‌پژوه، شامگاه ۲۸ شهریور در سرای فرهنگ و قرآن آیت‌الله رفسنجانی در ادامه سلسله جلسات آشنایی با تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن گفت: آیت‌الله هاشمی رفسنجانی چندین هزار فیش تفسیری را در زندان جمع‌آوری کرد و بعد فضلا آن را تکمیل کردند و این تفسیر یکی از مهمترین تفاسیر معاصر محسوب می‌شود.
وی با ذکر اینکه تفسیر از برجسته‌ترین علوم اسلامی است، اضافه کرد: در مورد تعداد تفاسیر آمار عجیب و غریبی وجود دارد، به گونه‌ای که تا اوایل قرن ۱۴ به بیش از هزاران عنوان می‌رسد. در گذشته مجلدات تفاسیر کم بود، ولی الان ۶۰ و ۱۰۰ جلد را هم شاهدیم و رویکردهای تفاسیر هم ابعاد کلامی، عرفانی، فلسفی و ... را شامل می‌شود.
بیرون آوردن یک مسئله از ابهام
ایازی بیان کرد: رایج‌ترین تفسیر ترتیبی است و قسم دیگر تفسیر هم شامل نزولی یا همگام با وحی و تفسیر موضوعی است. تفسیر راهنما از حمد شروع و به ناس ختم شده و ترکیبی از ترتیبی و موضوعی است و موضوعات هر سوره را بحث کرده است. اصطلاح تفسیر تا قرن پنجم متداول نبود، ولی از قـرن ششم برخی شروع به تعریف تفسیر کردند؛ تفسیر به واضح کردن و کشف کردن مراد گفته می‌شود و عمدتا برای غیر قرآن استفاده می‌شد؛ سیوطی می‌گوید تفسیر کاری بشری و در حد توان انسان است و به تعبیر راغب هر قدر علم کسی بیشتر باشد، بهره او از قرآن بیشتر است. شهید صدر تفسیر را بیرون آوردن یک مسئله از ابهام می‌داند. با این تعریف، تفسیر راهنما کشف مراد کرده و برخلاف نظر برخی افراد، تفسیر محسوب می‌شود. تفسیر راهنما در مقام کشف موضوعات و نیز پرده‌برداری آن به نحو ترتیبی است.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به تفاوت مبانی، قواعد و اصول در تفسیر تصریح کرد: مبنا مجموعه باورها و پیش‌فرض‌های اعتقادی و یا علمی مفسران است که در چگونگی تفسیر مؤثرند؛ مثلاً کسی که شیعه است در مورد آیات امامت طور دیگری این آیات را تفسیر می‌کند. مبنا هم گاهی صدوری است، مثلاً نظر مفسر در مورد وحیانی و معجزه بودن قرآن و اختلاف قرائات و ... اما برخی مبانی دلالی هستند، مانند تفسیر قرآن به قرآن؛ علامه یک نوع نگاه به تفسیر قرآن به قرآن دارد و مکتب تفکیک هم نگاه دیگری دارد یا برخی ظواهر قرآن را دارای حجیت نمی‌دانند. مسئله دیگر مخاطب قرآن است و اینکه آیا مخاطب قرآن، انسان بما هو انسان است یا انسان عصر نزول. در بحث قابل فهم بودن قرآن هم نظریاتی وجود دارد، اینکه آیا فهم ممکن است یا به تعبیر گادامر، مؤلف از نظر ما مرده و ما با متن روبه‌رو هستیم.
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: موضوع دیگر قاعده و فرق آن با مبانی است؛ قاعده گزاره‌‌ای است که بوسیله آن، ما یک دسته از موضوعات را تنظیم می‌کنیم ولی مبنا، حکم و گزاره نمی‌آورد، بلکه به چگونه تفسیر کردن نظر دارد. مبنا در تفسیر راهنما این است که وحی مشتمل بر الفاظ و معناست، یعنی عین این الفاظ از سوی خداوند بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است.
وی با اشاره به چیستی روش و منهج در تفسیر، اظهار کرد: راه‌های رسیدن مفسر برای درک و فهم مراد متکلم را روش می‌گویند؛ گاهی این راه‌ها حجت نیستند، مانند قرعه‌زدن و در رؤیا دیدن و ...؛ روش هم متأثر از مبانی مفسر است و روش براساس فرایند فهم حاصل می‌شود و حقیقت کلام را آشکار می‌کند. روش تفسیر انواع مختلفی دارد؛ مثلا آیا می‌خواهد از قرآن و حدیث استفاده کند و آیا سیره عقلا در آن تأثیر دارد یا خیر؟
دستاوردهای جدید روشی در تفسیر
ایازی با اشاره به الگوهای کشف متن در بین عقلا، تصریح کرد: نحوه پرداختن به لغت و جنبه‌های ادبی، اینکه آیا در بیان قرآن جنبه بلاغت و فصاحت مدنظر است یا خیر از جمله الگوهای کشف است؛ عقلا در سیر تکاملی تفسیر روش‌های جدید را در حوزه معناشناسی، نشانه‌شناسی و هرمنوتیک کشف کرده‌اند که دستاوردهای زیادی دارد وگرنه علم اصول ما مربوط به ۳ قرن قبل است و علم اصول امروز باید با توجه به شرایط روز نوشته شود.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی گفت: مسئله دیگر در روش تفسیر، شاهد گرفتن از روایات برای فهم آیات است که در این زمینه، تفسیر راهنما روش کاملا متمایزی دارد و میان آیه و روایت برای فهم متن ترکیب کرده است؛ یکی دیگر از روش‌ها استفاده از تاریخ در حوزه فهم قرآن است. همچنین مسئله دیگر شناسایی مخاطب آیات است؛ خانمی در آلمان تفسیری نوشته است، این فرد بررسی کرده تا قرآن را از طریق مخاطب بفهمد و نه متلکم و نوع نگاه مخاطب پررنگ است.
ایازی با اشاره به اینکه چرا تفسیر راهنما به این نام منتشر شد، بیان کرد: وقتی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی فیش‌ها را به بنده داد نامی برای آن انتخاب نشده بود، بنده برای آن طرحی نوشتم و به ایشان نشان دادم و صحبت از اسم تفسیر به میان آمد؛ ایشان مدنظر داشت اسم کلید قرآن را انتخاب کنیم ولی بنده آن را کافی برای این نوع کار که تفسیر بود نمی‌دانستم و پیشنهاد «راهنما» را دادم که راهنما برای کشف مطالب و موضوعات باشد.
وی افزود: این تفسیر به فارسی و به شیوه ترتیبی و البته ترکیب با شیوه موضوعی نوشته شده است؛ تفسیری جامع است و هم آیات و هم روایات معتبر و مستند را پوشش می‌دهد زیرا یکی از مشکلات روایات تفسیری، عدم اعتبار برخی از آنهاست، مانند مشکلاتی که در تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) وجود دارد؛ روش این تفسیر ادبی و بیانی و نیز مهمترین وجهه آن تحلیل است و مقدمات و آثار و خصایص موضوعات همراه با شواهد مطرح شده و در بسیاری از تفاسیر پیام و نکات تربیتی و هدایتی اساسا بیان نشده است.
ویژگی‌های تفسیر راهنما
استاد دانشگاه آزاد اسلامی تصریح کرد: در این تفسیر یک آیه نوشته شده و زیر آن ترجمه آمده و بعد مدلول مطابقی، تضمنی، لوازم بین و غیربین با ترتیب منطقی بیان شده و اگر روایتی به کمک فهم آیه بیاید، آن هم مورد استفاده قرار گرفته است. این تفسیر ابتدا ترجمه آیات را نداشت و شخصیتی بسیار بزرگ و دقیق و محقق یعنی آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی، که استاد آقای هاشمی بود، فروتنانه ترجمه را اضافه کرد. از وجود برخی محققان بزرگ مانند آقایان معرفت و کورانی هم در تألیف این تفسیر بهره بردیم و کار به صورت گروهی پیش رفت.
ایازی با اشاره به ویژگی‌های هشتگانه این تفسیر، گفت: اولین ویژگی این تفسیر، موضوعی بودن آن براساس تفسیر ترتیبی است؛ ولی کسانی مانند آقای مکارم شیرازی و آقای جوادی آملی، همچنین آقای سبحانی ابتدا تفسیر موضوعی و بعد تفسیر ترتیبی نوشتند. در این تفسیر در آیه «والسماء ذات الحبک» حبک را به معنای راه‌های فراوان و ویژه معنا و استفاده کرده است که این راه‌ها الزاماً مادی نیست و ممکن است سماء راه‌های معنوی هم باشد. او این بحث را به جهانبینی قرآن و اندیشه و تفکر انسان ربط داده است.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه ذکر مسائل چالشی از دیگر ویژگی‌های تفسیر راهنماست، اظهار کرد: آقای هاشمی دغدغه موضوعات و مسائل امروز جهان اسلام را داشتند؛ از آیاتی که در این بخش خیلی مورد بحث و تحقیق قرار گرفت، آیه ... إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» بود، زیرا مفسران مباحث زیادی در این زمینه دارند. از دوره اسدآبادی تاکنون مفسران تأکید کرده‌اند که تا تحول فکری و فرهنگی در بطن جامعه رخ ندهد، سرنوشت جامعه هم تغییری نخواهد کرد. در این تفسیر نکات و مطالب جدیدی ناظر به مسائل روز وجود دارد؛ مثلا مدخل آزادی، حقوق، حقوق زنان و حقوق مخالف و طبقات مختلف اجتماعی، مطالب دقیق و زیادی به خود اختصاص داده است. این مباحث در گذشته مطرح نبود یا کمتر مطرح می‌شد.
استفاده از آیات قبل
وی افزود: از دیگر ویژگی‌های این اثر، دسته‌بندی مطالب است. گاهی برخی تفاسیر انباری از اطلاعات هستند و یافتن یک مطلب در این انبار مصیبت است، ولی در تفسیر راهنما وقتی کسی می‌خواهد در مورد یک موضوع تحقیق کند به راحتی می‌تواند به مطالب مرتبط با آن دست یابد. همچنین استفاده از نکات آیات قبل و بعد از دیگر ویژگی‌های آن است؛ مفسران عمدتاً به آیه یا حداکثر آیه قبل می‌پردازند، ولی در این تفسیر گاهی سه آیه قبل و بعد هم تحلیل می‌شود.
ایازی تصریح کرد: مستندسازی برداشت‌ها از آیات از دیگر ویژگی‌های این تفسیر است. همچنین فهرست کردن موضوعات عام و خاص و تحلیل روایات انجام شده است. در تألیف این اثر یک گروه داشتیم که فقط به بررسی روایات و تطبیق آن با قرآن می‌پرداخت. مثلاً طبق روایتی از امام صادق(ع)، مراد از قلیل من آلاخرین امام علی(ع) است و ایشان از این استفاده کرده که تعداد انسان‌های ویژه در بهشت اندک هستند. ویژگی دیگر تفسیر، سادگی و گویایی آن و نیز بنای آن بر استنطاق است که مورد تأکید امام علی(ع) بود.
