نام عاشورا همواره قرین با نام قرآن و آیات الهی و احیای امر به معروف و نهی از منکر است که از مهم ترین آموزه های قرآنی است. سیدالشهدا علیه السلام پیوسته از آغاز ماجرای کربلا ( پس از مرگ معاویه بن ابی سفیان و خودداری از بیعت با یزید) هم، علت این عملکرد را برای احیای معارف قرآنی و سنت نبوی صلی الله علیه و آله دانسته اند و هم در کلمات خویش به آیات قرآنی استشهاد و استناد نموده اند. چه بسا کسی که با قرآن آشنایی ندارد، بر این باور باشد که این بخش از کلام، از آیات قرآن نبوده و بلکه کلام خود حضرت است؛ لیکن به لحاظ این که ایشان چیزی از پیش خود نمی فرمودند و هر چه بر مخاطبان عرضه می داشتند، تفسیر آیات الهی بوده است، گاه در کلام خویش، عین کلام وحی را به کار می بردند. در این گفتار، استشهادات قرآنی سیدالشهدا علیه السلام در مقطع زمانی امتناع حضرت از بیعت با یزید تا حماسه روز عاشورا عرضه می گردد که حضرت در شرایط مختلف و به فراخور مخاطب؛ گاه دوست و گاه دشمن و گاه برای روشنگری فردی گمراه، در ضمن کلام خویش به آیه یا بخشی از آیه قرآنی استشهاد نموده است.

1. مالکیت مطلق خدا

« إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»؛ ما از آن خدائیم و به سوی او بازمی گردیم!

استشهاد امام علیه السلام

هنگامی که ولید بن عتبه، خبر مرگ معاویه را به حضرت داد، حضرت آیه شریفه استرجاع را تلاوت نمود.

گاه دیگر که حضرت، آیه استرجاع را تلاوت نمود، هنگامی بود که مروان بن حکم به حضرت توصیه کرد که با یزید بیعت کند. مروان به حضرت گفت: دستور می دهم با یزید بیعت کنی که خیر دین و دنیای تو در آن است. حضرت فرمودند: « إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»و علی الاسلام السلام اذ قد بُلیتِ الامةُ براع مثل یزید».

بار دیگر حضرت پس از شنیدن خبر شهادت مسلم و هانی این آیه را تلاوت نمودند.

مرتبه دیگر در جایی بود که هنگام کوچ از قصر بنی مقاتل بر روی اسب، حضرت را خواب ربود. هنگامی که بیدار شد، دو یا سه بار فرمود: « إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» و «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»

فرزندش علی بن الحسین علیه السلام که بر روی اسب بود، از حضرت پرسید: « فدایت شوم پدرجان! چرا خدا را سپاس گفتی و استرجاع کردی؟ حضرت فرمود: فرزندم مرا خواب ربود و سواری را دیدم که می گوید: اینان می روند و مرگ هم به دنبال ایشان همی رود. دانستم که خبر مرگ ما را می دهد.»

استشهاد به آیه شریفه استرجاع، در برخی از مواضع دیگر نیز نقل شده است.

واژه شناسی:

« رَجَعَ برجِع رَجعا و رُجُوعا و رُجعی و رُجعانا و مَرجِعا و مَرجِعَة: اِنصَرَفَ». رَجَعَ یعنی منصرف شد و بازگشت. واژه « رجوع» به معنای بازگشت به آن چه می باشد که آغاز، از همان جا بوده است. طبرسی نیز می گوید: « الرجوع مصیر الشی ء الی ما کان».

تفسیر و تحلیل

در آیه پیش، خداوند پس از آن که می فرماید: « وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ»، به پیامبر می فرماید: « وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ».سپس صابران را این گونه تعریف می کند: « الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»؛ صابران کسانی هستند که هر گاه مصیبتی به ایشان می رسد، می گویند: ما از آنِ خداییم و به سوی او بازمی گردیم.

شیخ طوسی می فرماید: «إِنَّا لِلَّهِ» اقرار لله بالعبودیة و « وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» فیه اقرار بالبعث و النشور و انّ مآل الامر یصیر الیه؛ «إِنَّا لِلَّهِ» اقرارکردن به بندگی خداوند و « وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» اقرار به روز رستاخیز و برانگیخته شدن است و این که همه به سوی او باز می گردیم.

طبرسی نیز می فرماید: « قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ»هذا اقرار بالعبودیة، ای نحن عبیدالله و ملکه و « إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»هذا اقرار بالبعث و النشور، ای نحن الی حکمه نصیر. سپس به سخن امیرمومنان علی علیه السلام استناد می کند.

سپس می فرماید:

و انما کانت هذه اللفظة تعزیه عن المصیبة لما فیها من الدلالة علی ان الله تعالی یُجبرها ان کانت عدلا و یُنصف مِن فاعلها ان کانت ظُلما؛ این جمله تعزیت و تسلی دادن از مصیبت به مصیبت دیده است؛ زیرا بر این مسئله دلالت دارد که اگر مصیبت رخ داده عادلانه است و به جا بوده و ما درخور آنیم، خداوند آن را جبران می کند و اگر از روی ستم باشد و ما سزاوار آن نیستیم، خداوند داد ما را را از بیدادگران می گیرد.

امیرمومنان علی علیه السلام شنید که فردی می گوید: « إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»، آن گاه فرمود: « انّ قولَنا «إِنَّا لِلَّهِ» اقرار علی انفُسنا بامُلک و قولنا « إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» اقرار علی انفسنا باالُلک؛ این که ما می گوییم اقرار می کنیم که مملوک خدا هستیم و خداوند مالک ماست و این که می گوییم اقرار بر این است که همه از این دنیا خواهیم رفت، جایگاه ما جای دیگر است و به سوی خدا خواهیم رفت».

ابن ابی الحدید در شرح این کلمه می گوید:

فَامّا قوله« وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» فهو اقرار و اعتراف بالنشور و القیامه؛ لان هذا هو معنی الرجوع الیه سبحانه و اقتنع امیرالمومنین عن التصریح بذلک، فذکر الهُلک، فقال: انه اقرار علی انفسنا بالهُلک؛ لام هُلکَنا مفض الی رجوعنا یوم القیامة الیه سبحانه؛ فعبَّر بِمُقدمة الشی ء عن الشی ء نَفسِه؛ « انا لله و انا الیه راجعون» اقرار و  اعتراف به قیامت است؛ زیرا معنای بازگشت به سوی خدا همین است و حضرت با ذکر « هُلک» از تصریح به آن امتناع کرده؛ زیرا رفتن ما از این دنیا، همین معنا را می رساند که در روز قیامت به سوی خداوند باز می گردیم، در واقع مقدمه شی ء را تعبیر از خود شی ء آورده است.

این جمله که از آن با عنوان کلمه « استرجاع» یاد می کنند، عصاره ای است از عالی ترین درس های توحید و انقطاع الی الله و تکیه بر ذات پاک او در همه چیز و در هر زمان. اگر می بینیم بزرگان اسلام به هنگام بروز مصائب سخت، این جمله را با الهام گرفتن از قرآن مجید تکرار می کردند، برای این بوده است که شدت مصیبت آن ها را تکان ندهد و در پرتو ایمان به مالکیت خداوند و بازگشت همه موجودات به سوی او، این حوادث را در خود هضم کنند.

در ادامه سایر استشهادات قرآنی سیدالشهدا علیه السلام در وافعه کربلا و عاشورا بیان خواهد شد. « و من الله التوفیق»

منبع: قرآن و امام حسین علیه السلام: تحلیل استشهادات قرآنی و روایات تفسیری امام حسین علیه السلام/ حسین مطهری محب. صفحات 105-108