حجت‌الإسلام علی‌محمد وزیری پس از انجام خدمات فرهنگی ارزنده‌ای همچون بازسازی مسجد جامع یزد در سال 1324خورشیدی و دیگر فعالیت‌های فرهنگی در سال‌های متمادی، به اندیشۀ بنیان کتابخانه‌ای در این شهر افتاد؛ از این رو، با عزمی پولادین، کتابخانه‌ای را با بیش از یک‌هزار و600 جلد کتاب چاپی و خطی درون مقبرۀ امامان جماعت مسجد جامع، واقع در دهلیز شمالی مسجد جامع کبیر یزد راه‌اندازی و در 12تیرماه، این مرکز را با بیش از 3هزار و 300 نسخه کتاب خطی و حدود 18هزار نسخه کتاب چاپی، وقف آستان حضرت رضا(ع) کرد. این نهاد وقفی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به همت آستان قدس رضوی به بیش از 10 برابر گسترش یافت و فضای آن به بیش از 6هزار و 300 مترمربع رسید.
در راستای معرفی بیشتر کتابخانه و موزۀ وزیری یزد، به سراغ رئیس این مرکز رفتیم. محمدرضا ملک‌ثابت این نهاد فرهنگی را دارای 12 بخش دانست که شامل مخزن خطی، مخزن چاپ‌سنگی، مخزن اسناد، موزه، آرشیو مطبوعات، مخزن کتب چاپی، تالار محققان، تالار مطالعۀ برادران، تالار مطالعۀ خواهران، صحافی و مرمت، واحد شنیداری و دیداری و واحد امانت است.
منابع موجود در کتابخانۀ وزیری یزد
ملک‌ثابت ارزشمندترین بخش‌این کتابخانه را بخش نسخ خطی دانست که سالانه بسیاری از پژوهشگران را به سمت خود می‌کشد. او توضیح داد که در کتابخانه و موزۀ وزیری یزد، حدود 5هزار نسخه کتاب خطی و حدود 6هزار نسخه کتاب چاپ‌سنگی نفیس در موضوع فقه، کلام، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، فلسفه، منطق، پزشکی، صرف، نحو، اخلاق، عرفان، ریاضیات، حدیث، تفسیر، اصول، نجوم، فیزیک، شیمی، خوشنویسی، کشاورزی و...؛ بیش از 80هزار سند تاریخی ارزشمند؛ 252هزار نسخه کتاب چاپی؛ بیش از ۶هزار نسخه نشریات ادواری از دورۀ قاجار تاکنون و آثار و نفایس موزهای گرد آمده است و در اختیار بیش از 30هزار نفر عضو و دیگر مراجعان به این کتابخانه قرار دارد.
نسخه‌های نفیس خطی؛ یادگار واقفان
بیشتر منابع خطی و چاپ‌سنگی این کتابخانه به برکت سنت حسنۀ وقف در این مرکز گرد آمده است. به گفتۀ رئیس کتابخانه، بیشتر نسخه‌های کهن نفیس آن، به‌دستِ واقفان ارجمندی همچون آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، آیت‌الله سیدمحمدعلی علاقبند، آیت‌الله محمود فرساد، شیخ مصطفی علمیه، شیخ محمدجواد علمیه، شیخ احمد شریعت عقدایی، شیخ عباس طواری، شیخ محمد طاهری، شیخ مهدی طاهری، میرسیدعلی مدرس یزدی، میرزاعلی شریعتی ساروی، دکتر سیداحمد معتمد ریاضی، استاد محمدحسین جعفری، محمدعلی زاهدی، غلام‌حسین صالح‌زاده، میرزا سیدعلی افصح‌زاده، میرزا محمود شیخی‌زاده، میرزا تقی رسولیان، اخوان مصلایی، حجّت‌الاسلام‌و‌المسلمین حاج سیدعلی محمّد وزیری یزدی و... وقف کتابخانه شده است.
نفایس خطی کتابخانۀ وزیری
ملک‌ثابت توضیح داد که بیش از 150 جلد قرآن خطی در کتابخانه و موزۀ وزیری یزد نگهداری می‌شود و آثار خطی نفیسی نیز که بیشترشان نسخه‌هایی بی‌مانند در دنیا هستند، در این مجموعه موجود است. او به معرفی برخی از قدیمی‌ترین و نفیس‌ترین نسخه‌های خطی کتابخانه پرداخت و گفت: «کهن‌ترین نسخة تاریخ‌دار کتابخانۀ وزیری، «نزهه الانفس و روضه المجلس»، نوشتة ابوسعید محمّدبن علیّ‌بن عبدالله العراقی(468-561ق) معروف به «ابن‌حمدان» است که به تاریخ 590ق یعنی 29 سال پس از درگذشت نویسنده کتابت شده است. از مهم‌ترین کتاب های خطّی در زمینة طب، «جامع الافتراق و الاتفّاق لصنعه التریاق» تألیف نور‌الدین ابوالحسن انصاری متطبّب در 670ق است که تاکنون چاپ و منتشر نشده است و «المختارات من الرّسائل» مجموعه‌ای از منشآت، فرمان‌ها، احكام ديواني، شرعي و عرفي از سده‌های پنجم تا هفتم قمري کتابت 693ق است».
او با بیان اینکه نسخه‌های خطی نفیس این کتابخانه از شمار بیرون است، سخنش را پی گرفت و گفت: «نسخۀ ارزشمند «القانون فی الطب» ابوعلی سینا تحریر سدۀ هفتم قمری؛ قرآن مجید به خط جلال جعفری از شاگردان یاقوت مستعصمی تحریر 712ق؛ «تذکرۀ سویدیه» در طب تحریر 715ق؛ «صحاح اللغه» تحریر 763ق؛ «دیوان حافظ» تحریر عهد صفویّه با چهارده لوحة مینیاتور بسیار ممتاز؛ «کلیات سعدی» دارای سیزده مینیاتور در قطع رقعی؛ «تذکرۀ نصرآبادی» به امضای مؤلّف کتابت 1091ق؛ تورات مقدّس به زبان عبری با خط نسخ و ترجمة فارسی نوشتة محمّدکاظم الحسینی؛ قرآن کریم دارای سرلوح طلاکوب کتابت ۸۸۰ق؛ نسخه‌های منحصربه‌فردی از «جامع اللغات»، «سفینه النجاه»، «تحریر المجسطی» خواجه نصیر طوسی؛ «محضر‌الشهود فی ردّ‌الیهود»؛ «تذکرۀ شبستان»؛ «منتهی المطلب فی تحقیق المذهب» اثر و خطّ علّامه حلّی در 678ق؛ طومار قرآن کریم به خط ریز شبه‌غبار تحریر 1199ق با صفحاتی از خطوط علمای بزرگ همچون علامه حلّی، شیخ بهایی، علامه مجلسی، ملا مهدی نراقی و «مجمع الجواهر» دست‌خط 360 تن از علما و بزرگان قرن 14ق از مهم‌ترین آثار خطی کتابخانه است».
به گفتۀ رئیس کتابخانه و موزۀ وزیری یزد، آثار تاریخی ارزشمند دیگری نیز همچون تعدادی منشور و فرمان پادشاهان؛ اسناد و قباله‌های دولتی؛ نکاح‌نامه‌ها؛ نقوش قدیمی؛ مرقّعات استادان خوشنویسی همچون احمد نیریزی، میرعماد، درویش عبدالمجید طالقانی، عبدالوهاب طراز یزدی؛ وقف‌نامه‌ها همچون وقف‌نامۀ مدرسۀ شاهزاده محمدولی میرزا، حاکم یزد، تحریر 1321ق؛ عکس‌های تاریخی از مراجع و بزرگان و علمای ایران و تصاویری از اماکن تاریخی یزد در این مجموعه نگهداری می‌شود.
موزۀ وزیری یزد؛ گنجینه‌ای درخشان از برکت وقف
ملک‌ثابت در پایان سخن، به موزۀ وزیری یزد اشاره کرد و گفت: «از سال خورشیدی و پس از اهدای برخی آثار موزهای و اسناد به کتابخانۀ وزیری یزد، موزه نیز در جنب کتابخانه راه‌اندازی شد. به موازات این کار، تأسیس مرکز یزدشناسی به همّت جمعی از فرهنگیان و ارادتمندان مرحوم وزیری در سال خورشیدی، موجب شد که گروهی از مجموعه‌داران و واقفان تشویق شوند که آثار ارزشمند کهن خود را وقف این گنجینه کنند. اکنون این گنجینه، پس از سالها به جایگاه اصلی خود واقع در طبقة همکف ساختمان جدید کتابخانه و موزۀ وزیری منتقل شده است و هزاران سکّه، ابزار و ادوات جنگی، عودسوز، ابزار و اشیای توزین، سماور، لباسهای سنّتی و قدیمی، مهر و نگین انگشتری، تابلوهای نقاشی، قلمدان و وسایل تزیینی و هنری در این مجموعه نگهداری می‌شود».
