چاه آب سرد دارالشفای صاحبی:
این چاه بوسیله شاه نظام کرمانی در سال ۸۱۹ ق، چرخ چاهی بر آن ساز داده و سنگ آسیا بینداخته و سفید و کاشی کرده و مولانا معین الدّین جمال الاسلام محتسب در وصف آن، مادّه تاریخی سروده و بر کنایه چاه حانه ثبت کرده بود:
زهی مقام همایون کز اعتدال هوا
چو روضه آمده است دلگشا و جان افزا
چاه آب سرد نزدیک مسجد جامع:
این چاه خانه هم توسط شاه نظام کرمانی در سال ۸۱۹ ق، گسترش یافته و شرف الدّین علی یزدی، شاعر نامی یزد، مادّه تاریخی سروده و بر کتابه چاه خانه ثبت کرده بود:
شکر کز دور چرخ و دولت شاه
یوسف ما نمود جلوه ز چاه
چاه آب سرد سر ریگ:
این چاه خانه را امیر احمد تبریزی در سال ۸۲۸ ق بنا کرد و دو در برای آن بساخت و " قریب یک هزار خروار سنگ از کوه بیاورد و در اندرون این چاه به کار برد و تمام کرد و منقّش ساخت" وبر کتابه آن این اشعار شرف الدّین علی را نقش زد:
خوش بر آمد ز چاه، یوسف ما
آب شد چشمه خضر ز حیا
چاه آب سرد مصلی عتیق:
از بناهای خواجه مسعود شاه، شیخ الاسلام یزد که پس از در گذشت به وسیله خواجه کمال الدّین حسین، عمارت و سفید کاری و کاشی کاری شده و درگاه و در پوشی برای آن ساخته گردید.
چاه آب سرد سرچم:
بنای خیر خواجه حاجی با یزید زوّاره ای است که چاه خانه و درگاهی سفید داشته است و در سال ۸۳۰ ق به پایان رسیده است.
چاه آب سرد محله دو منار:
صاحب اعظم ، نور الدّین محمّد کمال در کنار مسجد ساخت و سپس آن را سفید و منقّش کرد.
چاه آب سرد دهوک:
از بناهای خیر امیرچقماق شامی و همسرش فاطمه خاتون در سال ۸۴۵ ق در نزدیکی مسجد امیر چقماق است. چاه خانه ای بوده نیکو ، منقّش به طلا و لاجورد و درگاه آن کاشی .جعفری در مادّه تاریخ آن گفته است:
ای زلال تو راحت دل و جان
در تن تشنگان ، چو روح روان
سقاخانه کوچه دبّاغ خانه:
تقی الدّین بدر الدّین بندر آبادی به تاریخ ۹۳۲ ق در کتاب جامع مفیدی، نگارش سده ۱۱ ق به روشنی از واژه تازی " مصنعه" به جای آب انبار یاد شده و نام و نشان ده ها آب انبار را در خود دارد.
از میان صدو اندی آب انباری که اکنون در شهر یزد بر جای مانده و تقریبا دو سوم آن شناسنامه دار است ، تنها اندکی وابسته به دوره های کهن شهر یزد می شود. آب انبارهای شهر یزد را می توان به چهار دوره تاریخی تقسیم نمود:
۱- آغاز تا عصر صفوی( ۹۰۷ق)
۲- عصر صفوی( ۹۰۷-۱۱۳۵ق)
۳- دوره های افشار، زند و قاجار( ۱۱۴۸-۱۳۴۳ق)
۴- دوره پهلوی(۱۳۰۴- ۱۳۵۷ش).
(یزد؛یادگار تاریخ (جلد دوم) / حسین مسرّت.تهران: یزدا، ۱۳۹۸. ص ۵۵۸-۵۵۹).
نگارش: رباب دشتی( کتابدار کتابخانه وزیری یزد).
