کتابخانه و موزه وزیری یزد

پیش از به کارگیری فناوری قنات در این منطقه، زیستگاه ها متکی به جریان های سطحی و منابع طبیعی آب بودند. از این دوران، اطلاعات زیادی در دست نیست و حتی در مورد نخستین قنات های این خطه ابهام زیادی وجود دارد. این مرحله از تاریخ آب یزد بسیار طولانی بوده و در بخش عمده ای از آن، قنات به عنوان مهمترین منبع تامین آب مطرح بوده است. در مورد قدمت قنوات یزد تنها می توان به متون تاریخی مراجعه کرد که البته در برخی از موارد (از قبیل نخستین قنات یزد) با افسانه آمیخته است. تاکنون قنوات یزد مورد مطالعه باستان شناختی قرار نگرفته اند، از این رو، قدمت گذاری های موجود از پایه و اساس علمی چندانی برخوردار نیستند. در مطالعات باستان شناختی با توجه به آثار تمدنی یا بقایای ارگانیک (مثل استخوان) در راهروهای قنات یا توده های خاک اطراف چاه ها می توان به تخمین نسبتا دقیقی از قدمت حفر قنات مورد نظر دست یافت. در حال حاضر، آنچه می توان در مورد نخستین قنات یزد گفت این است که بر اساس کتاب تاریخ یزد نوشته جعفری، اسکندر مقدوونی برای اولین بار قناتی در این خطه احداث نمود و شهر یزد را بنیان گذاشت. بعد از جعفری، تقریبا همه مورخان به کتاب او استناد کرده و احداث اولین قنات و بنیان گذاری شهر یزد را به اسکندر نسبت داده اند، اگرچه نسبت دادن این اقدام به اسکندری که شهرهای آباد را ویران می کرد چندان معقول به نظر نمی رسد. به دلیل روابط حسنه شبه جزیره عربستان با امپراطوری روم و پس از آن اعتقاد اکثر مفسرین و فقها مبنی بر اینکه اسکندر همان ذوالقرنین قرآن است، پس از ورود اسلام، اسکندری که به اسکندر گجسته (نفرین شده) معروف بود در ذهن ایرانیان تبدیل به مردی فرزانه و مصلح و حتّی منجی تبدیل می شود و هر اقدام بزرگ و مهمی را که مبدا آن در تاریخ گمنام مانده است، به اسکندر مقدونی نسبت می دادند، در حالی که به گواهی تاریخ، اسکندر چیزی جز ویرانی برای این سرزمین به ارمغان نیاورد. 
در تاریخ آب یزد پس از ورود اسلام، می توان به خدمات احمدبن محمّد زمچی، حاکم یزد اشاره کرد که از اهمیت شایان ذکری برخوردار است. انتقال آب مدوار به حومه شهر یزد را به این حاکم نسبت داده اند. سپس شاه یحیی، حاکم وقت یزد در قرن هشتم، آب چند قنات دیگر را به این آب اضافه کرده و مجموع آن را به سمت یزد آورده ه به «آب شاهی» شهرت داشته است. گویا نام محله نعیم آباد که از گذشته به آبشاهی معروف بوده برگرفته از نام این آب است که توسط شاه یحیی احداث و جاری شده است. 
در دوره های بعد نیز انتقال آب قنوات از مناطق نسبتا پرآب، بویژه مهریز و تفت، به شهر یزد ادامه می یابد؛ مثلا فردی به نام علی عسگر خان آب را از سلطان آباد و عباس آباد پیشکوه از طریق کانال های قنات تا منطقه امام شهر و آزاد شهر فعلی در یزد می رسانده که بالغ بر 60 کیلومتر می شده است. قنات هایی که از مهریز به یزد آ ورده می شدند نیز قابل توجه بودند که عبارتند از: ابرندآباد، رحمت آباد، زارچ، نجف آباد، محمّد آباد، صادق آباد، گردفرامرز، مهدی آباد، دولت آباد و کانال زیرزمینی مشیر. تعدا قنات هایی که آب آنها از تفت به یزد می رفته نیز زیاد بوده است که هنوز هم آب برخی از آنها در یزد شرب می شود. متولیان و اعیان از قبیل نواب ها در احداث قنات های تفت و انتقال آب آنها به یزد نقش مهمی داشته اند که نام برخی از قنات ها، یادآور آنها می باشد. مثلا در گذشته قناتتی به نام نهر نوابی در یزد شرب می شده که خود شامل آب هفت قنات و یک رودخانه فصلی بوده است. 
به طور کلی همه آ بهایی که از تفت به یزد وارد و در آنجا شرب می شده اند، تحت سه عنوان قابل طبقه بندی هستند:
-    نهر اهرستان: که خود شامل قنات های نارخلی (نهر خیزی) ، روشن آباد، خواجه غیاث، میرزایی، وقف آباد، رئیس الدینی و نیمی از آب چشمه تامر (تامهر) است.
-    قنات تره خانی: که خود شامل قنات های طهره (تره) و خانی است.
-    نهر نوابی: که خود شامل قنات های حسین آباد، یوسف آباد، رحمت آباد، هادی خانی، میرزا محمّدعلی، حاجی زینلی، صادق آباد و آب جبلی (دره شیر) واقع در سانیج است. 
ذکر تاریخ آب در یزد بدون اشاره به چاه های سرد و چاه های چهل گز کامل نخواهد بود، زیرا این چاه ها در کنار آبی که از طریق قنوات و جوی ها به شهر منتقل می شده در تامین آب یزد نقش داشته اند. در واقع حفر چاه های آب سرد بعدها به عنوان یکی از ملزومات ساختمان خانه های یزد محسوب می شده و غالب مردم از اعیان و متوسط در خانه های خود از آب چاه های اختصاصی استفاده می کردند. از این گذشته، تعدادی هم چاه های عمومی وجود داشته که در کنار قنات ها، پایاب ها و آب انبارها در مراکز عمومی قابل دسترس و مورد استفاده بوده که در فصول گرم، آب آشامیدنی مردم را تامین می کرده اند. مزین این چاه ها این بوده که برخلاف آب قنات که به خودی خود گرم است و برخلاف آب انبار شده که طعم ماندگی می دهد، آبی خنک و تازه داشته است. برای مثال مکانی مثل مسجد جامع که هم آب قنات در پایاب آن جریان داشته و هم به آب انبار نزدیک است دارای چاه آب سرد نیز بوده است.
 (فرهنگ نامه یزد (جلد اول)/ اکبر قلمسیاه. یزد: نیکوروش، 1393. ص 25-27).
نگارش: الهه شهبازی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).