معرفی دو نسخ خطی دستنویس علامۀ حلی (قدس سره شریف)

موجود در کتابخانۀ وزیری یزد




معصومۀ محمدی دشتکی

کارشناس ارشد ایرانشناسی گرایش اصول نسخه شناسی و مرمت نسخه‌های خطی و نسخه آرایی

Masume_mohamadi67@yahoo.comآدرس ایمیل جهت جلوگیری از رباتهای هرزنامه محافظت شده اند، جهت مشاهده آنها شما نیاز به فعال ساختن جاوا اسکریپت دارید




چکیده


نسخه های خطی دستخط های دانشمندان از جمله ذخایر تکرار نشدنی میراث مکتوب فرهنگ و تمدن هر ملتی است که شناسایی و معرفی آنها به ارباب پژوهش و تحقیق وظیفه هر دانشوری است. در نوشتار حاضر سعی شده است دو نسخة مُسَودَّه از تألیفات علامه سدید الدین علامۀ حلی (م: 726 ق) با اسامی : منتهی المطلب و مختلف الشیعه که در گنجینۀ مخطوطات کتابخانۀ مرحوم وزیری در دارالعبادۀ یزد نگهداری می­شود معرفی گردد.


کلید واژه : نسخۀ خطی، علامۀ حلی ، منتهی المطلب ، مختلف الشیعه.






شرح حال علامۀ حلی

حسن بن یوسف علامۀ حلی( 648- 726 ق = 1250 -1325 م) ؛ ابو منصور حسن بن سدید الدین یوسف بن زین الدین بن مطهر حلی (آیه الله، جمال الدین، فاضل) ، فقیه امامی ، مفسر ، ادیب رجالی و ریئس علماء الشیعه. منسوب به حله در عراق ، متولد و متوفی در همانجا. حکمت و معقول را از خواجه نصیر الدین طوسی و کاتبی قزوینی و حکیم منطقی و نیز کلام و فقه دیگر علوم متداوله را از پدرش، محقق حلی، احمد بن طاووس، ابن میثم، علی بن طاووس، شیخ نجیب الدین یحیی و دیگر فقهای امامیه فرا گرفت .

شاه محمد خدابنده سلطان مغولی تحت تأثیر وی مذهب تشیع را پذیرفته و دستور داده به نام 12 امام خطبه خوانده و سکه بزنند و علامه نیز کتاب الفین و کتاب منهاج الکرامه را به نام وی تألیف کرده است. علامۀ حلی، نزد سلطان بسیار گرامی بود و به امر سلطان مدرسه ای سیار به وجود آمده بود که در کنار اردوی شاه مجلس تدریس علامه نیز منعقد می گردید.که این خود باعث رواج تشیع در آن زمان بوده است. تصنیفات وی را بسیار و گاه تا 500 عدد نوشته اند. خود علامه در خطبۀ کتاب منتهی المطلبمی­گوید: که پیش از 26 سالگی از مصنفات کلام و حکمت فراغت یافته و به تحریر فقه پرداخته است.

از جمله این آثار:

الابحاث المفیده فی تحصیل العقیده / تبصره المتعلمین فی احکام الدین / نظم البراهین فی اصول الدین / منتهی المطلب فی تحقیق المذهب 7جلد / ابطال الجبر / خلاصه الأقول فی معرفه الرجال / منهاج الاستقامه که ابن تیمیه در رد آن چند جلد کتاب نوشته است. /اثبات الرجعه / الفین / تلخیص الاحکام / مختلف الشیعه فی احکام الشریعه .

منبع:

الاعلام 244:2 / اعیان الشیعه 396:5 / روضات الجنات 2/269 / ریحانه الادب 167:4 / طبقات اعلام الشیعه قرن هشتم 52 / لغتنامه دهخدا ،علامه حلی:12 / امل الامل ج 2 :81 /شد الازار 213 و 493-/ الکنی و الالقاب ج 2: 47

معجم المؤلفین 303:3/ مستدرک الوسائل : 495 / فهرست 2/455 / هدیه الأحباب : 202

معرفی نسخه

1). نسخه منتهی المطلب فی تحقیق المذهب ج6

الف) . این کتاب در فقه استدلالی است به زبان عربی که از موضوع طهارت تا آخر باب جهاد. مقدار قلیلی از باب تجارت در 2 جلد در تبریز چاپ شده است. خود علامه می فرماید: که نظیر آن تألیف نشده و در آن آراء و مذاهب تمامی مسلمین را که در احکام فقهیه دارند در آن مذکور داشته و بعد از رد ادلۀ مخالفین رأی و نظر خود را موافق ادلۀ شرعیه متقنه به عرصۀ بیان آورده است.

علامه در این کتاب مذاهب همه مسلمانان را در احکام ذکر کرده و آنها را مورد بررسی قرار داده و اقوالی را که قبول ندارد با دلیل رد کرده است. در مقدمه کتاب، بحث نیاز به علم فقه، موضوع علم فقه، مبادی، مسائل و تعریف علم فقه را آورده و دلیل وجوب تحصیل این علم را بیان فرموده است. این کتاب با این سبک در نوع خود بی نظیربوده و مؤلّف چیزی را که اعتقاد داشته و مورد قبولش بوده با دلیل اثبات کرده و دلائل مسئله را بیان نموده و اقوال مخالفین را با دلیل و برهان رد کرده است. این کتاب در واقع فقه استدلالی و فقه مقارن محسوب می شود. مؤلّف ابتدا فتوای خودش را بیان و بعد فتوای فقهای امامیه را آورده و به ذکر اختلاف آراء پرداخته و سپس آراء موافق ومخالف فقهای امامیه را با فقهای مذاهب عامه ذکر می فرمایند.


ب ) ویژگی نسخه شناسی و کتابشناسی : نسخه حاضر به شماره ثبت 523 و به زبان عربی در تاریخ 688 ه.ق ، قرن 7 در موضوع فقه به خط نسخ تحریری علامۀ حلی تألیف یافته است .غالب صفحات حاشیه دارند و حاشیه به خط کاتب صفحات نونویس و مربوط به متن نسخه است. همچنین علائم وعناوین به شنگرف است . در 148 صفحه و بر روی کاغذ اصفهانی الوان ، و مختلف السطر تحریر یافته ، از لحاظ حفاظت جلد کتاب تیماج آلبالویی است.


بنا به نظرمرحوم گلچین معانی، خط مؤلّف است. و تاریخ 678 (در پایان مربوطه به چند برگ نونویس دارد و کاتب اوراق نونویس محمد علی بن عباس بلاغی است). 54 برگ که ازصفحه 99 تا 144 این کتاب کهنه و قدیمی است که مسوده اصلی و خط مؤلّف است.

آغاز موجود: بسمله،‌الکتاب السادس فی الجهاد و سیره الامام و الامر بالمعروف و النهی من المنکر و فیه مقاصد : الخ

انجام: و فرغ من تسوید ما حادی عشر شهر جمادی الاخر سنه ثمانیه و ثامن تسعمائه و کتبه حسن بن مطهر یوسف بن مطهر مصنف الکتاب...

اهدایی شیخ احمد شریعت 1344 قرن 14 ش. چاپ جدید این کتاب در چهار جلد به زبان عربی با همت انتشارات مجمع مباحث اسلامی مشهد در سال 1412 به چاپ رسیده است.


2) . مختلف الشیعه(ـ فی احکام الشریعه)

الف ) کتاب مختلف الشیعه فى احکام الشریعه از تالیفات گرانقدر علامۀ حلّى, از فقهاى بزرگ قرن ششم و هفتم است. این کتاب به نوشتۀ خود مؤلّف در مقدّمه، کتاب بى نظیرى است که قبل از ایشان در فقه شیعه مانند آن تاٌلیف نگشته و از بهترین کتابهاى فقهى و استدلالى در آراء و اقوال اختلافى فقهاى شیعه به شمار مى رود. این کتاب، اخیرا توسط دو مرکز تحقیقاتى در حوزۀ علمیۀ قم، تحقیق و به طور جداگانه چاپ شده است.جلد اوّل مختلف که توسط دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین و مرکز تحقیقات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ شده است .

این کتاب از کتب مطول علامه می باشد که در آن موارد اختلاف بین اقوال علمای شیعه و ادله هر کدام را بیان داشته است . کتاب دارای چند ویژگی است: این کتاب یک دوره فقه کامل از طهارت تا دیات ، حاوی فتاوی ابن جنید و ابن عقیل با ذکر ادلۀ آنها است. این فتاوی فقط در این کتاب ذکر شده اند و کسانی که بعد از علامه فتاوی آن دو را بیان داشتند از مختلف نقل کرده اند و همچنین فتاوی بعد ازشیخ صدوق و فتاوی برخی از علمای شیعه منحصراً در این کتاب است. ویژگی دیگر این کتاب این است که علامه آن را بعد از فراغ از تألیف کتب دیگر نوشته است.

بر اساس تقسیم بندی مؤلف در هفت جزءسامان یافته است. جزء اول :کتاب طهارت و صلوه. جزء دوم: کتاب زکاه خمس صوم و قسمتی از حج ، جزء سوم: باقیمانده حج جهاد متأجر دیون تا آخر اقرار ، جزءچهارم: ودیعه عطایا و توابع آن و قسمتی از نکاح ، جزء پنجم: بقیه نکاح طلاق عتق با توابع آن ،ایمان و توابع آن . جزء ششم: صید و ذباحه و توابع آن ،قضاء و شهادت تا میراث ، جزء هفتم: حدود قصاص و دیات.

ب) از منظر ویژگی نسخه شناسی و کتابشناسی اینکه نسخۀ حاضر با شماره ثبتی 685 وزیری به زبان عربی ، در موضوع فقه به خط نسخ تحریری در تاریخ 708 قرن 8 هجری قمری توسط علامه حلی تحریر یافته است .


همچنین علائم وعناوین به شنگرف است. در 450 صفحه و بر روی کاغذ حنایی 25 سطری تحریر یافته ، از لحاظ حفاظت جلد کتاب میشن است و برگ آغاز و انجام نونویس، بعضی صفحات دارای حواشی مهر تملک (محمد بن محمدعلی الحسینی) در پایان دیده میشود، نسخه تصحیح شده است



آغاز: سمله. الحمد لله محق الحق و مظهره...

انجام : اقرار العقلاء علی انفسهم جائز... و هذا آخر ما اوردناه من المجلد الاول من المختلف من مصنفات العلامة الحلی...


روش تهیه: وقفی آقای مهدی سیگاری در تاریخ اردیبهشت سال ‎۱۳۴۴‎- قرن ‎۱۴‎ ش. کتاب در 9 جلد به زبان عربی ، بوسیله انتشارات مؤسسه نشر اسلامی ،در قم به سال 1417 ق، چاپ و منتشر شده است.

نسخ خطی موجود در ایران بخش ارزشمند و میراثی گران بها از تمدن عظیم و ماندگار جهان اسلام در سده های گذشته است. ایرانیان در طول سده های نخست هجری و به همان ترتیب در طول قرون بعد گام های بسزایی در برپایی و غنای تمدنی برداشتند که امروزه در مقیاس بین المللی با عنوان تمدن جهان اسلام شناخته می شود و آبخشور بسیاری از تغییر و تحولات رشد یافته تمدن کنونی مغرب زمین است.

بدین ترتیب آن چه از این میراث گران بها در ایران باقی مانده بخشی قابل توجه از یک میراث عظیم تر است که امروز بی هیچ گفت و گویی جنبۀ جهانی یافته است و این همه ضرورت حفظ و نگهداری و بازنگری در نحوۀ برخورد با این میراث را در داخل ایران افزون می کند. در نتیجه انجام هر تحقیق و پژوهش مختصر و کوتاه در حیطۀ این گنجینۀ عظیم فرهنگی ، گامی است در احیاء و باز شناخت آثار علمی گذشتگان ، و راهگشا در امر انجام تحقیقات بهتر برای آیندگان و علاقه مندان به حوزه نسخه های خطی.

منابع

1.زرکلی، خیرالدین ( 78-1377ق) الاعلام . الطبعه الثانیه. دوره 10 جلدی .مصر.

2.الامین، سید محسن . اعیان الشیعه . بیروت: دارالتعارف المطبوعات. دوره 10 جلد

3.موسوی خوانساری، محمد باقر .روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. تهران: مؤسسه اسماعیلیان .8 جلدی

4.مدرس تبریزی ، محمد علی .ریحانه الادب .چاپ سوم. چاپخانه شفق .8 جلدی.

5.تهرانی ، آغا بزرگ (1404 ه.ق) .طبقات اعلام الشیعه. تحقیق علینقی منزوی. چاپ اول : بیروت :دارالکتب العربی

چاپ دوم : مشهد مطبعه سعید، قرن 8 «الحقائق الراهنه»

6.لغت نامه دهخدا ، علی اکبر دهخدا (1325) زیر نظر محمد معین ، سازمان لغت نامه .تهران.

7.حر عاملی ،محمد بن حسن. امل الامل. تحقیق سید احمد حسینی اشکوری. قسم اول: نجف چاپ الآداب ، قسم دوم: قم:دارالکتب اسلامی ،چاپ نمونه .2 جلدی.

8.جنید شیرازی، معین الدین ابوالقاسم (1328) شدالازار فی حط الاوزار عن زوار المزار. تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال . تهران: چاپخانه مجلس.

9.قمی،شیخ عباس. الکنی و الالقاب .تهران : چاپخانه صدر .3 جلدی.

10.کحاله، عمر رضا. معجم المؤلفین . بیروت : داراحیاء التراث العربی. 15 جلدی.

11.نوری طبرسی، میرزا حسین (1365) مستدرک الوسائل. قم: نشر مؤسسه آل البیت علیهم السلام .18 جلدی.

12.قمی، عباس(1362) هدیه الأحباب فی ذکر المعروف بالکنی و الالقاب و الانساب . تهران : امیر کبیر

13.شیروانی ، محمد(1350) فهرست نسخه های خطی کتابخانه وزیری یزد. ج 2، تهران .