کشف حقایق


نسخه های نادر کتابخانة وزیری یزد(8)

نگارش : حسین مسرّت



نویسنده : آقا میرزا محمّد رضوی (نوّاب وکیل التولیّه)

تاریخ نگارش : ؟

آغاز : بسمله حمدله . . . بندة نگارنده در شب 18 صفر 1279 متولّد شده . . .

انجام : مادّه تاریخ فوت مرحمت شان نوّاب وکیل :

سال فوتش را چه خواهی بگوید هوشمند در گلستان ارم ارواح نوّاب وکیل

نستعلیق شکسته مؤلّف، 592 برگ، جلد مقوّایی، تیماج زرد، اهدایی نوّاب میرزاسیدحسن رضوی است شمارة عمومی 5020.

یگانه نسخة خطّی این کتاب تاریخی که تا اندازه ای گویای تاریخ یزد در دوره های : قاجار، مشروطه و آغاز پهلوی اوّل است، به شمارة 22 در کتابخانة وزیری یزد قرار دارد، (شیروانی، ج1، ص36 ) و چنانکه نویسنده گفته است : این کتاب نیز برگزیده ای از کتاب دیگری بوده است که از آن کتاب فعلاً نشانی نیست.

میرزا سیدمحمّدنوّاب رضوی در 18 صفر1279 در شهر یزد به دنیا آمد. جدّ وی سیِّدعبدالحی از خراسان به یزد آمده و در این شهر ساکن شده بود. میرزا سیدمحمّد، تعلیم صرف زاهد و هدایه و صمدیه و . . . را فرا می گیرد. آن گاه به نزد میرزا سیدحسین وامق می رود تا فقه و اصول را بیاموزد. در 18 سالگی امور کشاورزی پدر را بر عهده می گیرد. آن گاه پس از سال ها به یزد می آید و وارد امور سیاسی می شود. در تحوّلات عزل جلال الدّوله و رخدادهای مشروطیّت نقشی دارد. در انتخابات دورة سوم مجلس به نمایندگی از مردم یزد به مجلس شورای ملّی راه می یابد و به ریاست شعبة پنجم مجلس گمارده می شود. در جریان محاصرة تهران توسّط روس ها همراه با دیگر رجال مجلس و مهاجرین راهی قم و سپس کرمانشاه،کاظمین و نجف می شود. تا اینکه پس از گذراندن حوادثی در حدود سال 1337 ق به یزد بر می گردد و تا پایان عمر در این شهر زندگی می کند و سرانجام در سال 1317 ش در یزد در می گذرد. (برگرفته از دیباچة خاطرات وکیل التولیّه، ص هجده تا بیست و یک)

از میرزا محمّدرضوی به غیر از این خاطرات، کتابچة کوچک دیگری که در بردارندة یادداشت های اوست در موزة (گنجینة)کاظمینی از او بر جای مانده است .

امّا کتاب نامبرده در دو بخش کلّی و سه خاتمه به شرح زیر سامان یافته است :

بخش نخست : شرح زندگانی من که در بردارندة شنیده ها و یادبودهای او از کودکی تا سال های پایان زندگی در یزد است و در آن اشاره به رخدادهای یزد دارد.

بخش دوم : سفر چهار ساعته و کشف حقایق، گزارش مسافرت او به روستای فخرآباد در سال 1309 در قالب گفتگوی دو رستایی از اوضاع سیاسی زمانه است و سه خاتمه که مکمّل بخش دوم است

اهمیّت خاطرات نوّاب وکیل :

1-در تداوم سلسله تواریخ محلّی یزد از دوران محمّدشاه قاجار تا پهلوی اوّل است.

2-با توجّه به جایگاه اجتماعی نویسنده که با دولتی ها در ارتباط بوده، از این نظر آگاهی های سودمندی دارد.

3-با توجّه به همراهی نویسنده با مهاجرین در جنگ جهانی اوّل از این نظر نیز قابل اعتنا است.

4-اشاراتی به پیشینة بازرگانان زرتشتی و نقش آنان در اقتصاد ایران دارد.

5-آگاهی های خوبی دربارة روستاها، برزن ها و نیکوکاران یزد دارد.

6-بسیاری از اصطلاحات یزدی، دیوانی و فرهنگ روستا نشینی را در خود دارد.

7-کتاب سودمندی در زمینة روابط طبقات اجتماعی در عصر نویسنده است.

8-از لحاظ مردم شناسی و فرهنگ عامّه هم اطّلاعات در خوری دارد. ( برگرفته از دیباچه، ص بیست و هفت تا سی)

استاد ایرج افشار دربارة این کتاب می آورد:

« ماخذی است با ارزش که جنبة تاریخی، سیاسی، اجتماعی،مدنی و بومی دارد . . . شاید بتوان گفت که پس از جامع جعفری ( تاریخ خوانین یزد) کتابی دیگر جز این نداریم که تا حدودی سلسلة حوادث تاریخی مربوط به یزد را در برداشته باشد و تردید نیست که خاطرات وکیل، یکی از مآخذ با بن و ریشه برای شناخت خاک یزد است و مخصوصاً از این مقوله که مؤلّف بخش های زیادی را به صحبت از آبادی های روستایی یزد و مسائل خاص کشاورزی و آبادی آن نقاط مخصوص کرده است »(دیبا چه ص نه- ده)

وی در ادامه دربارة اهمیّت مطالب کتاب به طور خلاصه می نویسد :

« ÿ طرز زراعت، کاشت و برداشت ، نوع محصولات، محاسبات سیاقی، سهم مالک و رعیّت، خرمن داری، مشکلات آبادی های دوردست، طرز معیشت رعایا، نوع کمک های مالکان، تأمین آب زراعت قنات، خوش نشینی و . . . »



ÿ شخصیّت و خصوصیّات چندین حاکم صاحب لقب و عنوان و . . . را دارد.

ÿ در این خاطرات آگاهی های ناشنیده و ناخوانده ای که جای دیگر نیست، در بارة ورود عوامل و ابزار تمدّن جدید مانند : آمدن کارخانة ریسندگی به شهر یزد هست. همان طور که بر زوایای خفته و فراموش شدة مربوط به زندگی بومی نیز دست می یابیم مانند ترتیب دید و بازدید، هدیه بردن در نوروز، طرز شکار، مراسم ازدواج، میزان مشروطه خواهی یزدی ها، تحولاّت اداری پیش آمده در دورة رضا شاه.

ÿ نوع فعالیت خاندان ها از جمله زردشتی ها، کواوغلی ها ، صدرها، مخصوصاً صدرالعلماء، مازارها، عرب ها و طبقات دیگر.

ÿ شناخت نوع ارتباط های معاملاتی و مدنی (مانند ازدواج) میان بلوک ها و آبادی های کوچک آن ها با شهر یزدو» (دیباچه، ص ده – یازده)

امّا یک نکته را نباید از نظر دور داشت که او آگاهانه از برخی رویدادها چشم پوشی کرده است مانند : دهان دوختن فرخی یزدی و حبس یاران او در زندان یزد.

کتاب نامبرده دوباره تاکنون تصحیح و چاپ شده است. بار نخست به کوشش آقای اکبر قلمسیاه در سال 1378 به صورت گزیده با عنوان : خاطرات نوّاب وکیل و بار دوم به صورت کامل همراه با دیباچة جامع و چندین فهرست و پیوست به کوشش آقای دکتر علی اکبر تشکّری بافقی در سال 1388 با عنوان خاطرات وکیل التولیّه.

هم چنین بخشی از این کتاب پیش تر در کتاب خاطرات من، اثر :حسن اعظام قدسی آمده بود (ص 368-308)ریز فیلم این کتاب در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران به شمارة 2540 موجود است.آقای محمّدتقی دانش پژوه در فهرست ریز فیلم ها (ج1، ص 158) و فهرست کتابخانة شهرستان ها (نسخه ها، ج 4،ص 393) به نادرست نام آن را کشف حقایق یا شعر چهار ساعته آورده است.



کتابنامه

اعظام قدسی، حسن : خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صدساله، تهران : ابوریحان،1342.

دانش پژوه محمّدتقی : « فهرست کتابخانه های شهرستان ها» در کتاب : نسخه های خطّی : ایرج افشار و محمّدتقی دانش پژه، تهران : دانشگاه تهران، 1344 ،ج4.

_______ : فهرست میکروفیلم های کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تهران : دانشگاه تهران، 1348 ، ج1.

درایتی ، مصطفی : فهرستوارة دست نوشت های ایران (دنا) تهران :کتابخانة مجلس شورای اسلامی، 1389، ج8.

رضوی، محمّد : خاطرات نوّاب وکیل ، به کوشش : اکبر قلمسیاه، یزد : گیتا، 1378.

________: خاطرات وکیل التولیّه، به کوشش علی اکبر تشکّری بافقی، تهران : سخن 1388، 2ج

شیروانی، محمّد : فهرست نسخه های خطّی کتابخانة وزیری یزد، 1350،ج1.