نگرشی بر چند مجموعۀ اسناد دربارۀ یزد

حسین مسرّت


پیش درآمد

دیر زمانی است بحث گردآوری و چاپ اسناد تاریخی، اجتماعی و سیاسی در دستور کار پژوهشگران، سازمان ها و نهادهای فرهنگی و پژوهشی جهان و از جمله ایران قرار گرفته است. اسنادی که گاه هر برگ آن گویاتر از صدها کتاب تاریخی است. هر چند و به سخنی روشن تر، هر کتاب تاریخی، خود بر پایۀ اسناد شفاهی و تاریخی استوار است.


جنبش چاپ اسناد در ایران که پیشینه ای بیش از 70 سال ندارد، با پایمردی روشن گرانی چون : جهانگیر قائم مقامی، اسماعیل رائین، ایرج افشار، ابراهیم صفایی، علی مؤیّد ثابتی، سیف الله وحیدنیا، محمّد تقی دانش پژوه، حسین فاخر، عبدالحسین نوایی، منصورۀ اتّحادیه، معصومۀ نظام مافی، سیروس سعدوندیان و کاوۀ بیات رشد و گسترش یافته است.

در شمار نخستین کتاب های چاپی در زمینۀ اسناد تاریخی می توان به کتاب «اسناد محرمانۀ سیاسی یا سیاست انگلیس و روس در ایران» گردآوری علی اکبر مشیر سلیمی در سال 1311ش اشاره کرد. پس از آن تا سال 1340ش عنوان های زیادی در زمینۀ اسناد دیده نمی شود، و از آن سال است که روند چاپ کتاب های اسناد، شتابی دو چندان گرفته و اکنون در گنجینۀ کتاب های فارسی بیش از دو هزار کتاب با عنوان اسناد نگهداری می شود که از سوی پژوهشگران و سازمان ها به ویژه سازمان اسناد ملّی ایران چا پ شده است.

در سال 1377 ش همزمان با نشر فهرست نسخه های خطّی کتابخانه ها از سوی مجمع ذخائر اسلامی (بنیان، 1355ش) به وسیلۀ فهرست نگار کهنه کار و با تجربه، حجت الاسلام سیّد احمدحسینی‌اشکوری و با همراهی فرزندان علاقه مندش سیّد جعفر و سیّد صادق حسینی اشکوری(آصف آگاه)، نهادی غیردولتی هم وارد چرخۀ چاپ اسناد تاریخی و اجتماعی شد. این مجمع که بیشترین تلاش خود را بر چاپ فهرست نسخه های خطّی نهاده و تاکنون موفّق به چاپ حدود 100 عنوان فهرست کتابخانه های خرد و کلان ایران، هند، پاکستان، ترکیه و کشورهای آسیای میانه شده است، هم زمان دست به کار نشر اسناد شده و تاکنون 40 عنوان کتاب در این زمینه چاپ کرده است که بخشی از این اسناد اختصاص به استان یزد دارد و به پشتکار دوستداران تاریخ و فرهنگ این دیار فراهم آمده است واکنون با تلاش پژوهشگران مجمع ذخائر اسلامی عکس برداری، بازخوانی، چاپ و منتشر شده است.

نگارنده که دورادور در جریان وجود این اسناد در مجموعه های شخصی و دولتی یزد است، می داند که آنچه تاکنون چاپ شده بخش ناچیزی از اسناد موجود است؛ زیرا هنوز چندین هزار (دقیقاً و بنا به گفتۀ مدیر مجموعه، 40هزار) سند در گنجینۀ کاظمینی وجود دارد که هر چند عکس برداری شده، امّا تماماً فهرست نشده است. اسناد کتابخانۀ الغدیر یزد (دستمالچی)،هنوز دست نخورده است؛ مرکز اسناد ملّی یزد چندین هزار برگ سند دارد؛ اسناد کتابخانۀ وزیری یزد تنها عکس برداری شده است؛ و در کنار این ها با اینکه اسناد موقوفات میبد در دو جلد به همّت آقای محمّدجواد عرفان فر و نیز فهرست اسناد موقوفات یزد به همّت وی در دو جلد گرآوری و چاپ شده است؛ جلد نخست کتابی با نام «یادگار ماندگار» (مجموعه موقوفات یزد) به کوشش محمّدرضا تصدیقی در سال 1380 چاپ شده، امّا هنوز هزار جرعۀ ناخورده در رگ تاک است و هزاران برگ از اسناد موقوفه در ادارات اوقاف شهرستان های استان یزد وجود دارد که چشم به راه گام پژوهشگرانی است که دوست دارند چشم و جسم و جان خود را در راه روشنگری تاریخ اجتماعی ایران بگذارند، هرچند در این زمانه کسی از ارزش کار آنان آگاه نباشد، دیر نخواهد بود که آیندگان بر پایمردی و تلاش آنان درود خواهند فرستاد.

معرّفی و نقد

اکنون در این گفتار کوتاه، انگیزۀ شناسایی شماری چند از فهرست اسناد یزد که به کوشش مجمع ذخائر اسلامی چاپ شده در میان است، تا که قبول افتاد و چه در نظر آید. پیش از آنکه به معرّفی این آثار بپردازیم، به کلیّاتی پرداخته می شود که در همگی این فهرست ها دیده می شود :

در ضرورت گردآوری و چاپ این گونه اسناد که یکی از بهترین دستمایه های پژوهشگران تاریخ، فرهنگ و اجتماع است، هیچ گمانی نیست، ولو آنکه عین تصویر سند بیاید، بدون هیچ گونه گزارشی. از این رو باید از گردآورندگان این مجموعه ها، کوشندگان و ناشران آن سپاسگزار بود که زحمت گردآوری، فهرست نویسی و گزارش نویسی اسناد را بر خود هموار و ارمغانی ارزنده برای پژوهشگران فراهم کرده اند.

امّا چند کاستی بزرگ در این مجموعه ها دیده می شود که به قرار زیر است :

نبود متن اسناد به صورت حروفی (به غیر از کتاب «به زلالی چشمه»)؛ زیرا بسیاری از پژوهشگران امروزی از خواندن متن های کهن، به ویژه آن هایی که با خطّ شکسته نوشته شده، درمانده اند. از این رو به ناچار یا باید سراغ استادان خوشنویس بروند یا در به در به جست و جوی پیرمردان با سواد قدیمی و مکتب رفته بپردازند و با خواهش شیوۀ درست خواندن این متون را یاد بگیرند.

سال ها در گردهمایی های وابسته به نسخه های خطّی گفت و گوی راه اندازی کارگاه آموزش خواندن خط های قدیم در میان بوده، امّا دستاورد سودمندی نداشته است. حتّی گفت و گوی کارشناسی راه اندازی آن در دوره های کارشناسی ارشد برخی دانشگاه هایی که رشته نسخه های خطّی را دارند، مطرح شده که هنوز به انجامی نرسیده است.

نبود نمایۀ کاملی از اسناد درج شده که در بردارندۀ نام نویسنده و دیگر افراد آمده در اسناد باشد؛ این کمبود باعث می شود شمار بهره وران از این اسناد به کمترین مقدار برسد.

عدم چینش اسناد به ترتیب تاریخی.

در ادامه به شناسایی یگان، یگان این فهرست ها به ترتیب الفبای نام کتاب ها پرداخته می شود :

1- اسناد شرعی در کتابخانه میرزا محمّد کاظمینی

اسناد شرعی در کتابخانۀ میرزا محمّد کاظمینی (یزد- ایران) ، به کوشش : صادق حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی، با همکاری بنیاد ریحانة الرسول یزد (معرّفی میراث مخلوط،97)، 1387، وزیری، 192ص، نمونه.

در این مجموعه بخشی از اسناد کتابخانۀ کاظمینی – وابسته به اسناد شرعی – آمده است، و چنانکه از دیباچه بر می آید :

«منظور از اسناد شرعی، اسنادی است که بر پایۀ شرع مطهّر اسلام استوار شده و مبانی و الزامات مطرح شده در آن باملاحظات شرعی شکل گرفته است. از اینرو علاوه بر سر فصل هایی که عنوان خاصّ آن ها در لابه لای متون فقهی به چشم می خورد؛ نظیر : اجاره نامه، صلح نامه، وقف نامه، بیع نامه و . . . اسنادی نظیر استفتائات را که پرسش و پاسخ دینی است و مستقلاً در متون فقهی بدان پرداخته شده، می توان از اسناد شرعی دانست.» (ص 7)

این نخستین بار است که در ایران، اسناد شرعی به این شکل گردآوری و چاپ می شود. کوشنده در آغاز هر بخش گزارشی از آن مبحث از دیدگاه فقه و قانون اسلامی آورده، سپس به ارکان، شرایط و اقسام آن بر پایۀ کتاب «مبانی فقهی و حقوق مدنی ایران» نوشته دکتر محمّد ناصری، پرداخته است. پس از آن در هر بخش نمونه ای از اسناد با زیر نویسی حاوی موضوع، تاریخ و نام صاحب سند آمده است.

کوشنده در آغاز، فهرست اسناد و در پایان، فهرست ابواب و اسناد فقهی را آورده است؛ که چندان راه گشا نیست. نگارنده یقین دارد آنچه در این دفتر آمده، بخش ناچیزی از اسناد شرعی موجود در این کتابخانه است. از این رو بهتر می بود نام آن « گزیده اسناد . . . » می شد. و چون به وجود اسناد بیشتری یقین است، امید می رود که در آینده، دفترهای دیگری از این اسناد چاپ شود؛ چنانکه تاکنون دفتر نخست مجموعه اسناد این کتابخانه در سال 1378 چاپ شده است. در این مجموعه تعداد 120 سند شرعی فهرست شده است.

تمام اسناد این کتابخانه وقف گنجینۀ امامزاده جعفر (ع) یزد شده است.

1-اسناد کارگر شورکی

اسناد کارگر شورکی، به کوشش : صادق حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی (معرّفی میراث مخلوط، 102)1387، وزیری، 198ص، نمونه، دفتر اوّل.

نخستین دفتر از مجموعه اسناد کتابخانۀ شخصی محمّد کارگر شورکی که از پژوهشگران علاقه مند دیار میبد است و تاکنون چندین کتاب از جمله «تذکرۀ مشاهیر میبد» را گردآوری کرده است، و در بردارندۀ چهار موضوع به قرار زیر است :

1-اسناد مظنّه جات، دربردارندۀ اسنادی است که بازرگانان بمبئی در بین سال های1313 تا 1321ق، بهای اجناس را برای حاجی سید ابوالقاسم تاجر یزدی می فرستادند این اسناد در بررسی روابط بازرگانی ایران و هند و نوع کالاهای دادوستد شده و بهای آن در روزگار پیشین سودمند است.

2-اسناد تجاری، در بردارندۀ اسناد بسیاری است که بین بازرگانان ایران و هندوستان به ویژه رفت و آمد شده و گویای بازرگانی ایران در دورۀ قاجار و نقش بازرگانان یزدی در این میان است.

3-گنجنینۀ خط دوست، در بردارندۀ دست خطّ برخی از بزرگان ادب و فرهنگ معاصر ایران.

4-اسناد متفرقه، دربردارندۀ چند اجازه، استجازه، بارنامچه و یک مادّه تاریخ از حجاب یزدی.

در این کتاب در مجموع تعداد 175 سند مربوط به کتابخانۀ شخصی کارگر شورکی فهرست شده است.

هر چند این کتاب، نمایۀ کامل نام و جای اسناد را ندارد، امّا نمایه ای از نام ها و جاهای آمده در گزارش زیر نویس را دارا بوده که تا اندازه ای راهگشاست.

3-به زلالی چشمه

به زلالی چشمه؛ مجموعه اسناد و مکتوبات اردکان (سیاسی – اجتماعی)، به کوشش : نادر پیری اردکانی، قم : مجمع ذخائر اسلامی (معرّفی میراث مخلوط، 80) 1388، وزیری، 240ص، نمونه،مصور، دفتر اوّل.

این دفتر که از میان هزاران برگ سند گردآوری شده، از سوی آقای پیری اردکانی گلچین شده است؛ دارای ارزش های فراوان اجتماعی، سیاسی و تاریخی است.

نخست آنکه بهترین ها برگزیده شده، دوم آنکه بر خلاف بسیاری از کتاب های چاپ کنونی ایران، با تلاش و پیگیری کوشنده تمامی اسناد به دقت بازخوانی شده و به همراه اصل سند آمده است، و سوم آنکه با عکس های تاریخی همراه است.

کوشنده اسناد را که شامل 130 سند دربارۀ اوضاع سیاسی و اجتماعی اردکان بوده است، به ترتیب زیر بخش بندی و سامان داده است :

1-سربازگیری 2- بهداشت 3- کشف حجاب و محدودیّت در لباس روحانیّت 4- کشاورزی 5- حمّام 6- روستای خرانق 7- رباطات 8- اردکان 9- . . .

هر چند کتاب بر خلاف دیگر مجموعه هایی که در این گفتار از آن یاد شده و خواهد شد، دارای متن حروف چینی شده اسناد بوده و از سودمندی های فراوان برخوردار است امّا نمایه نام و جای ندارد که امید می رود کوشنده در پایان دفترهای پسین یکجا بیاورد.

دفتر دوم این مجموعه اخیراً با نام اسناد قنوات اردکان؛ قاجاریه تا پهلوی چاپ شده است.

4- گنجینه مهرها و اسناد، برگرفته از اسناد حسین کاکایی

گنجینه مهرها و اسناد، برگرفته از اسناد حسین کاکایی (اردکان – ایران )، به کوشش : صادق حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی، 1386، وزیری، 165ص، نمونه.

دفتر کنونی، همچون دفتر پیشین در بردارندۀ بخش دیگری از اسناد دیار تاریخی اردکان است، با این تفاوت که در این دفتر مجموعه ای از نقش مهرها از لا به لای حدود 1500 نسخه گزینش شده و به صورت تاریخی از سال 1307 تا 1340 ق چیده شده اند که در یک نگاه کلّی، سیر تحول تاریخی، ادبی واجتماعی مهرها روشن می شود و در یک نگاه هنری، نشانی از چند و چون هنر خوشنویسی در ایران به ویژه در اردکان یزد است.

کوشنده که انگیزۀ گردآوری کتابی با نام «مهرهای اسناد ایران» را دارد، سنگ بنای خود را در اینجا نهاده است و این امید را در خود پرورانده که در آینده ای نزدیک «تمامی مهرهای صاحب منصبان سیاسی، فرهنگی و دینی به ترتیب سال هایی که مهر بر روی اسناد یا کتاب های خطّی حک شده، جمع آوری کند.» (ص7) سپس افزون بر بازخوانی سجع آنها در کنار دست خطّ صاحبان مهر (اگر موجود باشد) توضیحاتی کوتاه دربارۀ صاحب مهر آورده شود وی بر این باور است که «جامع بودن این طرح بسته به صرف یک عمر با عشق و علاقه و همکاری کتابخانه های واجد نسخه های خطّی و اسناد» است. (ص7)

بخش دوم این کتاب، ویژۀ تصویر اسناد شهر اردکان همراه با زیر نویس کوتاه دربارۀ هر سند است کاستی این کتاب نیز نداشتن نمایه نام ها و جای ها در پایان کتاب است. هرچند کوشنده فهرست اسناد را در آغاز کتاب آورده است.

5- مجموعۀ اسناد علی سپهری اردکانی

مجموعۀ اسناد علی سپهری اردکانی (اردکان – یزد) به کوشش : صادق حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی (معرفی میراث مخلوط، 50، 114)، وزیری، 192+216ص، دفتر اوّل و دوم.

علی سپهری اردکانی از پژوهشگران دیار اردکان است که تاکنون چند کتاب درباره شهر اردکان به نام های تاریخ اردکان (2جلد)؛ اردکان، یونان کوچک؛ گنجینۀ اردکان؛ همراه با خورشید؛ و چندین کتاب دیگر نیز زیر چاپ دارد. نیز همو موفّق به بنیان گنجینۀ مردم شناسی اردکان شده که حاوی بسیار از ابزارهای زندگی، کشاورزی، رزمی، صنایع دستی، و اسناد و کتاب های خطّی بوده و به نوعی گویای تاریخ تصویری اردکان است.

کتاب مجموعه اسناد، پیشگفتاری خوب از علی سپهری، دربارۀ شهر اردکان و نیز ارزش اسناد در پیشانی خود دارد که چنین آغاز می شود : «آثار تاریخی، گرانبهاترین میراثی است که از پدران مان به ارث رسیده است و مانند آینه است که فرهنگ، تمدّن، دین و مذهب و آداب و رسوم گذشتگان را به ما نشان می دهد، به تعبیر دیگر، میراث فرهنگی، شناسنامه هر ملّت و نشان دهندۀ هویّت او است. هر بنا یا شی که دارای این خصوصیات باشد، میراث فرهنگی محسوب می شود، خواه آن میراث یک سند کوچک دست نویس باشد یا یک ساختمان عظیم تاریخی، هر چه باشد ارزشمند است و باید در حفظ آن کوشش شود؛ چرا که گاه یک نامه کوتاه می توان بیانگر حقایق تاریخی یک ملّت و آن قدر ارزشمند باشد که در طول تاریخ بشر ماندگار بماند.» (ص 5)

پس از آن فهرست 357 سندی که عین متن آن در دو دفتر آمده، دیده می شود. امّا آنچه در نگاه نخست جلب نظر می کند، و لفظ «ای کاش» را در میان می آورد. به مانند دیگر کتاب ها، عدم ترتیب درج اسناد به ترتیب تاریخی است. از این رو، تاریخ سند شماره 183، در 24/6/1358 ش و تاریخ سند شماره 195، در 26 رمضان 1264 ق است.

کوشنده در پایان دفتر دوّم، نمایه ها، جای ها و نام ها را بر پایۀ زیر نویس سند و نه متن سند آورده است. نیز قرار است تا پایان سال 1389 دفتر سوم آن چاپ شود. این مجموعه در کنار دو مجموعۀ دیگر به نام های «به زلالی چشمه» و «گنجینۀ مهرها و اسناد کاکایی» که پیش تر شناسانده شد، گویای اوضاع تاریخی، سیاسی و اجتماعی اردکان به ویژه در دورۀ قاجار است.

6- مجموعۀ اسناد کتابخانۀ میرزا محمّد کاظمینی

مجموعه اسناد کتابخانۀ میرزا محمّد کاظمینی (یزد – ایران )، به کوشش : جعفر حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی با همکاری بنیاد ریحانة الرسول یزد، (معرّفی میراث مخلوط 130)، 1382، وزیری 190ص، نمونه، مصور، دفتر اوّل.

در سال 1378 هم زمان با بنیان ریحانة الرسول یزد از سوی آقای محمّد کاظمینی، مجموعه ای از چندین گنجینه در کنار آن راه اندازی شد که عبارتند از : گنجینه های سکّه و اسکناس؛ تمبر؛ کبریت؛ اسناد و نسخ خطّی؛ نگین؛ مهر و اشیاء تاریخی؛ قرآن و کتب آسمانی؛ عکس.

این تلاش تا بدانجا انجامید که اکنون این گنجینه دارای 40 هزار برگ سند تاریخی، دو هزار نسخۀ خطّی و دو هزار کتاب چاپ سنگی است که ارزشمندترین آن شجره نامه چهل متری « نزهة العیون و نهایة الفنون» معروف به شجره نامۀ آدم تا خاتم متعلّق به سدّه هشتم قمری و نگاشته شده در یزد است که شجره نامۀ سادات یزد را نیز تا سده هشتم در بردارد.

در نخستین دفتر این مجموعه، 190 سند ارزنده و خوب به ترتیب موضوعی (و نه تاریخی) گلچین و چاپ شده است؛ و شامل وصیّت نامه، نکاح نامه، بیع نامه، فرمان، شجره نامه،صلح نامه، وقف نامه، درخواست ، اجاره نامه و استعلام است. امّا فهرست الفبایی نام و جای در پایان کتاب دیده نمی شود. زیباترین اسناد که جلوه هایی از تذهیب، خطوط خوش و نقش و نگار ایرانی را در خود دارد به همراه تعدادی روی جلد و پشت جلد کتاب های خطّی به گونه رنگی در برگ های واپسین کتاب دیده می شود. گویا تا پایان سال 1389 چند دفتر دیگر از این مجموعه چاپ خواهد شد. و با نیّت خیر آقای کاظمینی تمام این اسناد وقف آستانه امامزاده جعفر (ع) یزد وگنجینه آن شده است.

7- مخطوطات واسناد میبد

مخطوطات و اسناد میبد (میبد – ایران)، به کوشش : صادق حسینی اشکوری و رحیم قاسمی، قم : مجمع ذخائر اسلامی، (معرّفی میراث مخلوط،55)، 1386، وزیری،288ص، نمونه، مصوّر.

دوّمین دفتر از مجموعه اسناد میبد، در مجموع شامل 40 کتاب خطّی و حدود 100سند، که در سه بخش سامان یافته است؛ بخش نخست اختصاص به معرّفی 40 نسخه خطّی حوزۀ علمیّۀ میبد، موزۀ مردم شناسی میبد و کتابخانه های شخصی میبدی ها دارد و بخش دوم، فهرستی از اسناد شخصی علمای میبد و موزۀ مردم شناسی میبد است. در بخش سوم، تصاویر رنگی زیبایی از کهن شهر میبد دیده می شود. اسناد عیناً و درهم چاپ شده و تنها گزارشی یک سطری دارد و در پایان فهرستی از نام ها و جاهای کتاب های خطّی و اسناد بر پایه همان گزارش کوتاه دارد. این اسناد بخشی از تاریخ اجتماعی و اقتصادی میبد را به ویژه در عصر قاجار باز می تاباند.

8- مراسلات

مراسلات، منتخبی از اسناد کتابخانۀ میرزا محمّد کاظمینی (یزد- ایران)، به کوشش : صادق حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی (معرفی میراث مخلوط، 30) 1385، وزیری، بدون صفحه شمار، نمونه.

در این مجموعه، مراسلات (نامه های) سیاسی، ادبی، شکوه نامه ها، طلب نامچه ها، نامه های عالمان، ادیبان، مردمان عادّی و عریضه نگاران، بدون در نظر گرفتن دورۀ خاصّی درج شده است. چون کوشنده، پیش تر کتابی را به نام «نامه های تاجران» چاپ کرده بود، در این دفتر از آن نامه ها نشانی نیست و به دلیل آنکه گنجینۀ اسناد کاظمینی در یزد واقع شده، بیشتر نامه ها وابسته به استان یزد بوده و از نظر زمانی بیشتر دورۀ قاجار را در بر می گیرد. چاپ این نامه ها به غیر از بهره وری سیاسی و اجتماعی و دست یابی به روند سیاسی اجتماعی آن روزگار، می تواند در پژوهش های ادبی وسیر نامه نگاری نیز درخور درنگ باشد بی گمان از لا به لای این نامه ها، واژگان، عبارات، ترکیبات، ناب یزدی زیادی فرا چنگ می آید. سودمندی دیگر آن آشنایی با هنر خوشنویسی یزد در دوره قاجار است. زیرا بزرگان یزد پیشتر نامه نگاران و دبیران خود را از بین خوشنویسان آن روزگار بر می گزیدند. هرچند در آغاز کتاب فهرست گزارشی 213 نامه آمده، چون نامه ها بازخوانی نشده است، نمایۀ کامل نام ها را ندارد.

9- مهرهای اسناد در گنجینۀ کاظیمنی

مهرهای اسناد در گنجینۀ کاظمینی، به کوشش : صادق حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی، (معرّفی میراث مخلوط،98)، 1387، وزیری،90ص،نمونه.

سومین دفتر از مجموعۀ اسناد کاظمینی، ویژه مهرهای اسناد است که چنانچه ذیل شرح گنجینۀ کاکایی نیز آمد، مهرها هم از دیگاه اسنادی گویا هستند و هم از دیدگاه هنری؛ در این دفتر برگزیده هایی از 270 عنوان مَهر (سجع) امده است. ترتیب چینش مهرها بر اساس سال بوده و از سال 1056 ق آغاز شده و به سال 1355 ق پایان می پذیرید. خوبی این مجموعه مرتب شدن آن بر پایۀ سال مهمور شدن اسناد و قبالجات و کتاب خطّی است و هرجا که بایسته بوده، نوشته های همراه مهر نیز درج شده است. کار نیک دیگر، فهرست سجع مهرهاست که هم برای آشنایی نگارگران و دوستداران خوشنویسی سودمند است و هم برای علاقه مندان به اسناد تاریخی؛ زیرا با خوانش و برابری چند مهر، تا اندازه ای روشی آسان برای خواندن دیگر مهرها به دست می آید.

10- نامه های تاجران

نامه های تاجران، به کوشش : صادق حسینی اشکوری، قم : مجمع ذخائر اسلامی (معرّفی میراث مخلوط، 29)،1385، وزیری، 220ص، نمونه.

چهارمین دفتر از مجموعۀ اسناد کاظمینی، ویژۀ نامه های بازرگانان است. شهر یزد به دلیل خشکی هوا، نبود زمین های کشاورزی، زمینه ای خوب برای رشد بازرگانی را در طول تاریخ داشته است. به عبارتی، یزد بندری بر ساحل کویر بوده است. قرارداشتن در مرکز ایران و بر سر راه های شرقی و غربی ایران و وجود بازرگانان کارکشته باعث شده در سدّه های پی در پی شهر یزد دارای باراندازها و کاروانسرا ها و سراهای ناموری بشود. به اندازه ای که یکی از طرف های مهّم قراردادهای بازرگانان هندی، بازرگانان یزدی بوده اند؛ چه بسیار اوقات بود که ادویه و چای هند در سراهای یزد تخلیه و به مقصد شهرهای دیگر ایران بارگیری می شد از این رو هنوز هم انبار قدیمی کاروانسراهای یزد انباشته از اسناد تجاری بازرگانان یزدی است. در سال 1380 که کتاب «یزد در اسناد امین الضرب» به کوشش اصغر مهدوی و ایرج افشار چاپ شد، نقش بازرگانان یزدی به خوبی هویدا گشت. اکنون نیز با تلاش آقای حسینی اشکوری و همراهی آقای کاظمینی، بخش دیگری از این اسناد در دسترس پژوهشگران است، که گویای اوضاع اقتصادی یزد به ویژه در عصر قاجار است و برای اقتصاد دانان ایران نشانه ای از بهای کالاها در شهر دورافتاده و کویری یزد است. در این دفتر 187 نامه از تاجران یزدی آمده، برخی نامه ها و نام ها همانندی زیادی با نام های مندرج در اسناد کارگر شورکی و سپهری و کاکایی و پیری اردکانی دارد؛ به ویژه درباره تاجری نام آشنا به نام «محمّد حسین تاجر یزدی» به هر روی، کوشنده به آوردن عین اسناد همراه با گزارشی یک سطری بسنده کرده و در پایان کتاب تصویر 80 پاکت نامه آورده شده است، و برخلاف دیگر کتاب ها حتّی نمایه نام بر پایه گزارش هم ندارد.

11-هزار نامه

هزار نامه، فهرست قبالجات دورۀ قاجاریه(1212ق – 1399ق)، به کوشش : امید رضایی و با همکاری : مریم عظیم و علیرضا اسلامی، قم : مجمع ذخائر اسلامی، (معرّفی میراث مخلوط،99)،1387، وزیری، 264ص، نمونه.

پنجمین دفتر از اسناد کتابخانۀ کاظمینی که چند سالی است به گنجینۀ امامزاده جعفر(ع) یزد اهداء شده، ویژۀ فهرست قباله هاست، و برخلاف دیگر کتاب ها، نه نشانی از اسناد در آن دیده می شود و نه چیز دیگر. اما از این جهت سودمند است که کوشنده برای استفادۀ بیشتر از محتوای نامه ها، فهرست کاملی از قباله ها شامل : مبایعه نامه، اجاره نامه و صلح نامه ارائه می دهد که نام فروشنده وخریدار، موجر و مستأجر، زمین یا ملک مورد نظر، بانی آن و سال تحریی اسناد در آن درج شده است. به همین دلیلی در یان دفتر 260 صفحه ای، فهرست 1000 قباله آمده است.

کتاب، هم به لحاظ اجتماعی و اقتصادی، و هم به لحاظ شناخت نام و نشان آبادی ها جزء اسناد معتبر تاریخ یزد به شمار می رود. چه بسیار آبادی ها و کشت خوان ها و مزرعه ها، قنات ها، باغ ها و برزن ها که دیگر نشانی از آن جز در اسناد کهن نیست در لابلای نامه ها حتّی فهرستی از پیشینه های کهن یزد هم دیده می شود؛ مانند :

مجری سازی، عطّاری، دباغی، خبّازی، قنّادی، مَهرسازی، نجّاری، علّافی، مکاری، علاقه بندی،توتون فروشی، تاجری، خیّاطی، روضه خوانی، صابونی، بقّالی، بنّایی، کلاه دوزی، صرّافی و .. . و نیز ده ها واژۀ دیوانی، تجاری، اقتصادی و . . .

دیگر اسنادی که وابسته به یزد بوده و از سوی مجمع ذخائر اسلامی زیر چاپ است :

1- اسناد بیت آیت الله العظمی حائری یزدی، به کوشش : محمّد حسین ترابیان؛

2- فهرست نسخه های خطّی و اسناد موزه مردم شناسی اردکان

پی نوشت

1-کتاب هایی که تاکنون در زمینۀ اسناد یزد چاپ شده به قرار زیر است :

*«جامع الخیرات»، سیّد رکن الدّین محمّد حسینی یزدی، به کوشش : ایرج افشار و محمّد تقی دانش پژوه، تهران : فرهنگ ایران زمین، 1341ش.

*«حیات جاوید»، مجموعۀ اسناد موقوفات شهرستان میبد، به کوشش : محمّد جواد عرفان فر، میبد، ادارۀ اوقاف وامور خیریّۀ شهرستان میبد، نسیم کوثر قم : 1383-1384 ش، 2ج.

* «فهرست اسناد موقوفات ایران، دفتر پنجم» یزد، به کوشش : محمّد جواد عرفان فر، یزد : عرشیان، ادارۀ اوقاف و امور خیریه استان یزد.

* «وقف نامۀ مرحومین امیرچقماق و زوجۀ او ستی فاطمه . . . » یزد : شعبه یک هیئت اسلامی یزد، 1372ش.

*«یادگار ماندگار»، (مجموعۀ موقوفات یزد)، به کوشش : محمّدرضا تصدیقی، یزد : ادارۀ کلّ اوقاف و امور خیریّۀ استان یزد و ستایش، 1380، ج 1.

*«یزد در اسناد امین الضرب»، به کوشش اصغر مهدوی و ایرج افشار، تهران : طلایه، فرهنگ ایران زمین، 1380 ش.