نسخه های نادر کتابخانة وزیری یزد (6)

جامع الافتراق و الاتفّاق لصنعة التریاق

جامع[ الافتراق و الاتّفاق] لصنعة التریاق لوجود . . . نگارش: حسین مسرّت

مؤلّف : نورالدّین ابوالحسن علی بن عبدالعظیم انصاری متطبب.

تألیف : دهة سوم محرّم 669 ق.

از مهمترین کتاب های خطّی در زمینة تریاق و خواص پزشکی و پادزهری بوده که تاکنون چاپ و منتشر نشده است. این کتاب در کتابخانه های مختلف ایران و جهان به نام های گوناگون آمده است. که عبارتند از : الاتفّاق و الافتراق لصنعة التریاق(کتابخانة ملّی ایران)، الجامع لصنعة التریاق (کتابخانة وزیری یزد)، صنعة التریاق الکبیر المعروف بالفاروق طب (کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش 1987)، تریاق فاروق (کتابخانة آستان قدس رضوی)، الافتراق و الاتّفاق(کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ش 5/1129)، جامع الافتراق و الاتّفاق لصناعة التریاق( ملک فیصل ریاض + برنستون آمریکا) و بدین دلیل که برخی نسخه ها مقدّمه و فهرست را ندارند، نام کتاب را از باب نخست برگرفته اند، نام ناقص نسخة وزیری یزد : جامع . . . لصنعة التریاق لوجود . . . است که در آغاز نسخه با افتادگی آمده است و نام نسخة کتابخانه ملّی در صفحة نخست درج شده است. به هر روی کتاب نامبرده که به زبان عربی بوده، حاوی موضوعات سودمندی در زمینه های : سم شناسی، پزشکی سنّتی، پزشکی اسلامی، پزشکی باستانی، داروسازی، گیاهان دارویی، داروشناسی، ادویه ها و خواص درمانی، بهداشت شخصی و درمان بیماری هاست .

استاد غلامعلی عرفانیان در شرح آن آورده است : «کتاب مفصّلی است مشتمل بر 35 باب در شرح کیفیّت ساختن تریاق فاروق The baic electuaryو بیان خواص طبّی آن بر اساس اقوال فحول علمای علوم گیاهی و اطبّای متقدّم از قبیل : دیسقوریدوس و جالینوس و رازی و ابن سینا و ابن جلجل و ابن بیطار و ابن جمیع و ابن سمحون و ابن ماسویه و ابن التلمیذ و ابن الصوری و غافقی و اسحق بن عمران و زهراوی و غیره .»(عرفانیان،ص100)

استاد سیدعبدالله انوار در گزارش نسخه آورده است : « این کتاب در پزشکی نوشته شده و از باب یکم تا پنجم، بحث دربارة طب و طبقات حکما و از باب ششم تا باب سی ام مباحثی دربارة تریاق و خواص طبّی آن است. ظاهراً مطالب کتاب مأخوذ از کتاب قانون ابوعلی سیناست.»(انوار، ج 8،ص 346)



چنانکه روشن است مؤلّف که خود از اطبّای سدة هفتم قمری بوده، به غیر از آنکه از گفته ها و آثار طبّی معاصران خود بهره برده است (چنانکه ذیل این صوری متولّد 573 و متوّفی 639 ق او را از معاصرین خود ذکر می کند) از منابع مهمّ طبّی پیش از خود نیز جا به جا در کتاب استفاده کرده است که در باب 33 به تفصیل دربارة آن سخن رانده و آن ها را شناسانده، و از این جهت منبع معتبری در زمینة کتابشناسی طبّ ایرانی، اسلامی و باستانی پیش از سدة هفتم تواند بود. (بنگرید : فهرست آستان قدس،ج19،ص 103-102)

نیز در باب پنجم به یاد کرد حکیمان و نویسندگان و تاریخ آنان می پردازد که از این نظر هم کتابی سودمند در زمینة تاریخ طب در ایران و جهان و شناسایی پزشکان نامی ایرانی و اسلامی است.

کتاب نامبرده چنانکه اشاره شد، در 35 باب است که در مقایسه بین نسخه های خطّی موجود، مختصر اختلافی در ترتیب کلمات هر باب دیده می شود که ظاهراً ناشی از تجدید نظرهای بعدی مؤلّف یا سهو کاتبان می تواند باشد. چون فهرست نگاران نسخه های خطّی کتابخانة آستان قدس رضوی(ج19،ص103-100) و کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ج6،ص2238-2236) فهرست ابواب آن را آورده اند، از ذکر دوبارة آن چشم پوشی گردید. از این کتاب 6 نسخة کامل در کتابخانه های آستان قدس رضوی، برنستون آمریکا ، مرکزی دانشگاه تهران، ملک فیصل ریاض، ملّی تهران و وزیری یزد وجود دارد و نسخه ای بسیار ناقص هم در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ش12/1987) دیده می شود.

چگونگی نسخه ها :

1-نسخة آستان قدس رضوی (ش5081) به نام : تریاق فاروق

آغاز: بسمله . . . جعل بدنه اشرف الابدان و الهمّه. . . .

انجام موجود : اذ کان فی لطیف ماذرا و بدیع.

نسخ، کاتب نامعلوم، تاریخ تحریر : قرن هشتم، 303 برگ، 35باب .

2-نسخة کتابخانة برنستون آمریکا، شمارة 565 hبه نام : جامع الافتراق و الاتّفاق لصناعة التریاق.

نسخة دیجیتالی کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

3-نسخة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ش 5/1129)، به نام : الافتراق و الاتّفاق.

آغاز : بسمله. . . هذا الکتاب الافتراق و الاتّفاق، تألیف الفقیه الاجل العالم الفاضل نورالدّین. . .

انجام : الباب 31 فی التشکیک علی التریاق و الجواب عنه.

نستعلیق ریز چلیپا،کاتب : سالک الدّین محمّدبن مؤیّدالطبیب الحموی در سپاهان در جمادی یکم سال 1005ق، 18 ب -110 ب، 31 باب.

4-نسخة کتابخانة ملک فیصل ریاض عربستان، شمارة 2676-3 ف. به نام جامع الافتراق و الاتفّاق لصناعة التریاق.

نسخة دیجیتالی کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

5-نسخة کتابخانة ملّی ایران (ش 843ع ) به نام : الاتفّاق و الافتراق لصنعة التریاق

آغاز : بسمله . . . جعل بدنه اشرف الابدان و الهمّه.

انجام : قهو اشد قبضا من نفس الورد فهو کذلک ایضاً من کتاب اتفّاق و افتراق.

نستعلیق ، گویا قرن 11ق.180برگ ، 30باب.

نسخة دیجیتالی شده در کتابخانة ملی ایران .

6- نسخة کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران(ش12/1987) به نام : صنعة التریاق الکبیر بالفاروق طب.

آغاز : بسایطه بتقویته الحار العزیزی و الروح.

انجام : من ان یحدث فی البدن شی من الامراض.

کاتب : محمّدحسین بن محمّد باقر طبیب

نستعلیق سدة 11ق، 254ر-256پ.

7- نسخة کتابخانه وزیری یزد (ش 647) به نام : جامع . . . لصنعة التریاق لوجود . . .

آغاز : بسمله... جعل بدنه اشرف الابدان و الهمّه.

انجام : و تجتهد ان لا تخالطها کیفیّة ردیّة من آناء او موضع و الله اعلم و احکم بالصّواب .

کاتب : عبدالملک بن ابن الفتح بن منصور مبنجی (عرف بالعین تایی)

نسخ 25 شعبان 670 ق،از روی نسخة مصنّف، 317 برگ،35 باب، عناوین به شنگرف جدول،کاغذ سمرقندی، جلد مقوایی با تیماج تریاکی ضربی. اهدایی حجّت الاسلام و المسلمین حاج سیدعلی محمّد وزیری یزدی است. کتاب با مهرهای : علی محمّد موسوی و موسوی وزیری است و در آغاز نسخه عبارت : لله ملک السموات و الارض 1340 قمری به خطّ اهدا کننده وجود دارد.

ریزفیلم کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، شمارة 2399.

به درستی روشن نیست که فهرست نگار کتابخانة وزیری، نام بر ساختة : الجامع صنعة التریاق را از کجا آورده است؟ آغاز این نسخه، یک برگ نونویس در سال 1392 ش به خطّ محمود رهبران دارد.

امتیازات نسخة خطّی کتابخانة وزیری یزد :

1-کهنه ترین نسخة از این کتاب به سال 670 قمری است که می تواند در موقع تصحیح ، نسخة اساس قرار گیرد.

2-از روی نسخة به خطّ مصنّف ، یک سال پس از تألیف کتابت شده است.

3-یکی از نسخه های کامل و قابل اعتنای این کتاب است.



* * *

یک نسخة خطّی پزشکی نیز به شمارة 20139-5در کتابخانة ملّی تهران به نام تریاق فاروق وجود دارد که ارتباطی با نسخة مورد معرّفی ما ندارد.

* * *



کتاب چنانچه اشاره شد در زمینة خواص تریاق در پادزهر پزشکی است امّا متأسّفانه در سده های اخیر که پی به نتیجه مخدّر بودن آن برده اند، مورد سوء استفاده قرار گرفته است(تارنمای آقا بزرگ).

* * *

کتابنامه

انوار، عبدالله : فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملّی ایران، تهران : کتابخانة ملّی ایران،1356، ج 8.

تارنمای آقابزرگ.

تارنمای کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

تارنمای کتابخانة ملّی ایران .

دانش پژوه، محمّد تقی : فهرست کتابخانة اهدایی آقای سیدمحمّد مشکوة به کتابخانة دانشگاه تهران، تهران : دانشگاه تهران ، 1335 ج 6.

________ : فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران : دانشگاه تهران : 1339، ج8.

________: فهرست میکروفیلم های کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تهران : کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ،1348، ج1.

________: «فهرست کتابخانه های شهرستان ها» در کتاب : نسخه های خطّی، تهران : کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران،1344،ج4.

درایتی، مصطفی : فهرستوارة دست نوشت های ایران ، تهران : کتابخانة مجلس شورای اسلامی، 1389، ج1.

شیروانی، محمّد: فهرست نسخه های خطّی کتابخانة وزیری یزد، تهران : انجمن آثار ملّی، 1352، ج2.

عرفانیان، غلامعلی : فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد :کتابخانة مرکزی . . . ، 1389،ج19.