المختارات من الرّسائل

نگارش:حسین مسرّت



المختارات من الرّسائل

شمارة نسخة : 3907.

گردآورنده : ؟

سال نگارش : 17 محرّم 693 ق.

کاتب : محمودبن بختیار اتابکی.

آغاز : بسمله، ربّ تمم، حمدله، حمد و سپاس خداوندی را که تأثیر تقدیرش محتاج تمکین گمان نگردد.

انجام : الحمدلله علی التّوفیق و صلواتیه فی خلقه محمّد و آله و عترته الطّاهرین.

نسخ ، عنوان و نشانه ها به شنگرف، کاغذ سمرقندی، 155برگ ، شمارة عمومی 18103.

المختارات من الرّسائل، مجموعه ای از منشآت، فرمان ها ، احکام دیوانی ، شرعی و عرفی از سده های پنجم تا هفتم قمری است که به خط و گویا به کوشش محمودبن بختیار اتابکی گردآوری شده است( افشار، دیباچه، چاپ عکسی، ص 29 و 43 ) این مجموعة نفیس ادبی که بازمانده از تاراج مغول است، و کتاب هایی از این دست که شوربختانه در کتابخانه های ایران بسیار کم اند. باید بسیار نازنین باشد که از دستبرد روزگار و مردم روزگار و گزمه های یورشگر به سلامت جسته است.

نخستین بار به کوشش و دلسوزی زنده یاد ایرج افشار، چاپ عکسی از آن همراه با دیباچه و فهرست های چندگانه در سلسله پژوهش های انجمن آثار ملّی در سال 1355 ش به چاپ رسید. همو که از سال 1350 پیگیر چاپ این کتاب بود، در یادداشتی برای انجمن نامبرده نوشت : «اخیراً که در یزد بودم . . . نسخه ای بسیار نفیس از مجموعه منشآت دوران سلجوقی و مغولی به فارسی دیدم که در‍693 [ق] کتابت شده و از اهمّ نسخی است که در این موضوع به زبان فارسی وجود دارد و حقّاً یکی از آثار ملّی و از اسناد تاریخی ایران است و چون طبق تحقیقی که کرده ام و آقای دانش پژوه هم تأیید کردند، دیگر نسخه ای از آن نیست ». (دیباچة چاپ عکسی)

بنا بر نوشتة ایرج افشار در دیباچه، این نسخة نفیس و مهم در بردارندة سه اثر است :

1- « انشائی است به نثر فنّی و ادیبانه از آن فاضلی که در اشاره به اوضاع و احوال حیات خود و سفرهایی که به خراسان و عراق و مصر و یمن و طایف رفته بود».(ص 3 تا 20)

2- « ترکیبی از مکتوبات و رسائل دیوان متنوّع از قبیل مناشیر و امثال و فرامین و انواع دیگر احکام و منشآت ».(ص 20تا 295)

3-« مقدّمة علی بن شاه و داستان پیل و چکاو کلیله و دمنه است ».(ص 296 تا آخر)

افشار در دیباچة جامع خود پس از یاد کرد سودمندی های بخش دوم این کتاب، به ذکر آن در 26 بند پرداخته که تنها به چند مورد آن اشاره می شود :

این «قسمت که مجموعة رسائل و مناشیر و احکام و مثال های دیوانی و سلطانی و بعضی از قباله ها و عقد نامه های شرعی و مدنی است و هریک از جهتی و سببی واجد اهمیّت تاریخی یا اجتماعی یا ادبی است، می پردازد و لزوماً متذکّر می شود که چون اغلب آن ها از اسناد و مدارک مربوط به قرون ششم و هفتم هجری است که اصول آن ها در حوادث روزگار از میان رفته و نصوص آن احکام مناشیردر مراجع و مآخذ مشهور و مرسوم ضبط نشده است، طبعاً ارزش و قدر علمی آن ها در درجة ممتازی قرار می گیرد و محقّقان تاریخ مدنی و اجتماعی قطعاً از دقائق و نکات متعدّد آنها فواید بسیار و بی شمار بر خواهند گرفت ». (ص30)

1- در این مجموعه تعدادی از منشورها و احکام پادشاهان و امرای سلسة سلجوقیان عراق و نیز انشاء نامه های وزیران و بزرگان و منشیان آنان درج شده است.

2- بخش از نامه ها و منشورها از آنِ اتابکان آذربایجان است.

3- بسیاری از اسناد و نوشته ای این مجموعه در بردارندة آگاهی های سودمند دربارة جغرافیای تاریخی عراق، اصفهان، آذربایجان ، همدان ، گلپایگان، بروجرد و ساوه است.

4- در بیشتر نامه ها، واژه ها و اصطلاحاتی دیده می شود که می تواند به بازیابی و افزوده شدن شواهد لغوی زبان فارسی یاری کند .

5- آگاهی هایی دربارة طبقات اجتماعی، اوقاف، مدارس و نیز اصطلاحات صوفیان دارد.

6- این مجموعه برای تاریخ، بزرگان و احوال اجتماعی و مدنی اصفهان و برخی از آبادی های آن سودمند است.

7- در برخی از آن ها، اشعاری از خود منشیان، و یا دیگر شعرای پارسی گوی آمده است که شاید در کتاب های دیگر نباشد.

8- نامه ها، منشآت و نوشته های دبیران و منشیان نامی سده های 5 تا 7 در این مجموعه آمده است.(ص42-31)

متن این کتاب برای دومین بار به کوشش غلامرضا طاهر و ایرج افشار به صورت حروفی، از سوی سلسله انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی در سال 1378 همراه با فهرست های مریم میرشمسی چاپ شد. ضمن آنکه تصحیح این کتاب، موضوع پایان نامة کارشناسی ارشد دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، خانم مریم میرشمسی زیر نظر دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی بوده است.

در این چاپ نیز ایرج افشار در دیباچة جامع خود ، سودمندی های کتاب را در چند بخش : 1- تاریخی و رجالی 2- اجتماعی و مدنی3- ادبی و زبانی4- کتابشناسی آورده است که چون با دیباچة چاپ عکسی همانند است، از یاد کرد آن چشم پوشی شد.

ریز فیلم این نسخة خطّی در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران به شمارة 5220 جای دارد.

کتابنامه

دانش پژوه، محمّدتقی : فهرست میکروفیلم های کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران : کتابخانة مرکزی . . . ،1363، ج3.

شیروانی، محمّد : فهرست نسخه های خطّی کتابخانة وزیری یزد، تهران : انجمن آثار ملّی، 1358، ج 5.

المختارات من الرسائل، به کوشش : ایرج افشار، تهران : انجمن آثار ملّی، 1355.

-------، به کوشش : غلامرضا طاهر و ایرج افشار ، تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1378.