نسخه های نادر کتابخانة وزیری یزد(3)

تذکرة میکده

حسین مسرّت

تاریخ نگارش میکده

تا زمانی که تذکرة دیگری به دست نیامده، می توان میکده[i] را نخستین تذکرة شناخته شدة شعرای یزد دانست[ii]. آن گونه که از متن «میکده» بر می آید، وامق کار خود را از 1231ق آغاز کرده است. چنانکه ذیل شرح حال محرم یزدی (ف 1231 ق)،پس از نقل مادّه تاریخ فوت وی از قضایی یزدی می گوید :«قریب به دو سال، شب و روز با حقیر انیس و جلیس و در شیوة آشنایی خالی از تزویر و تدلیس بود.»(میکده :236) امّا دیگر تاریخ مندرج در میکده که شاید روشنگر تاریخ آغاز به کار وامق باشد، ذیل اخترگرجی است که گوید :«در سنة1235 که حقیر را سفر دارالخلافة طهران اتّفاق افتاد، به مطالعة تذکره ای مسمّی به انجمن خاقان . . . فایض گردیدم[iii].»و در حدیقة الشّعرا نیز تقریباً به همین مطلب تصریح شده است:«در حکومت حاجی محمّدولی میرزا و پیشکاری عبدالرّضا خان، عنوان تذکره ای کرده،اسمش را میکده گذاشت.[iv]»تأیید سخن وی، آمار شعرای مندرج در میکده است که بیشتر از افراد دستگاه محمّدولی میرزا هستند، مانند:همدم سمنانی، بقای اصفهانی، دانش تفرشی، روشن نوری و مایل بروجردی.بنابر نوشتة عبدالحسین آیتی در تاریخ یزد[v]، محمّدولی میرزا بین سال های 1236 تا 1243 ق فرمانروای یزد بوده و هم در همان سال ها عبدالرّضاخان (مقتول 1248ق) پیشکار محمّدولی میرزا بود.از آنجا که می دانیم تنها ما بین سال های اشاره شده، محمّد ولی میرزا و عبدالرّضاخان با هم مناسبات حسنه داشته و به یاری یکدیگر به رتق و فتق کارهای می پرداختند از اینرو تا اندازه ای می توان بر اساس شواهد فوق به تاریخ آغاز تدکره پی برد.

امّا نخستین) البتّه چند تاریخ دیگر در متن میکده، مثل1115ق(تاریخ نظم نرگسدان )،1210ق(فتنة آقامحمّدخان قاجار)،1217ق (درگذشت حسینی یزدی)، 1239ق (در گذشت شیدای یزدی) و غیره است که چندان ارتباطی با تاریخ گردآوری نمی توانست داشته باشد(تاریخ مندرج در میکده، چنانکه آمد1231ق است که در شرح حال محرم یزدی است، دیگر تاریخ 1235ق است که ذیل شرح حال اختر گرجی درج شده، سپس 1256 ق است، چنانکه ذیل شرح حال قضایی آمده :«حال تحریر تقریباً چهار سال است که به عالم باقی شتافته»(ص 207)که تاریخ درست درگذشت قضایی برابر مادّه تاریخ سروده شده توسّط فدایی 1252ق است. تاریخ دیگر 1255 ق است که ذیل شرح حال محمّدعلی حیران(ص 92) و ابوالحسن شیدا(ص167)آمده است. آخرین تاریخ مندرج در متن، ذیل سُهای یزدی آمده است.«حالِ تحریر که سنة 1262هجری قمری است، قریب یک ماه است.»(ص 157)در گذشته است. وامق خود نیز در همان سال تذکره را تمام کرده، نزد فرزندش فدایی فرستاده و یک ماه بعد درگذشته است.از فحوای تاریخ ها دریافت می شود که وامق، نزدیک سی سال مشغول گردآوری تذکرة خود بوده است.

احمد گلچین معانی، صاحب تاریخ تذکره ها نظرش را دربارة تذکرة میکده چنین بیان می کند:«تذکرة عصری خوبی است در ذکر شعرای یزد یا مقیم یزد که معاصر مؤلّف بوده اند.نثر کتاب منشیانه.مؤلّف تذکره میکده، ترجمة اختر گرجی را از سایر معاصران دقیق تر نوشته است.[vi]»

علیرضا ریحان یزدی در چند جای کتاب خود «آینة دانشوران»دربارة میکده سخن می گوید و حتّی در چاپ دوم بخشی از میکده را نیز می آورد(ص 136-104) و خود نیز چیزهایی بدان می افزاید.وی هدفش را چنین بیان می دارد:«چون نسخة کتاب تذکرة میکدة مرحوم وامق که به خطّ پسرش فدایی بود و تا آنجا که اطّلاع دارم منحصر به فرد است و بیم نیستی و نابودیش می رفت، لذا خلاصة نام شعرایی که در آن کتاب مندرج شده بود، در این اوراق مسطور آورد تا برای آیندگان مستور و پوشیده نماند و چنانکه قبلاً اشاره شد این فصل نقل از نوشته است که به نام: "کتابهایی که خوانده ام" موسوم است. »[vii]

ریحان در جای دیگر گوید: «کتاب مذکور را در طهران از آقای سیّداحمد مدرّس[viii]عضو وزارت معارف که خود دخترزادة حاج میرزا سیّدحسین وامق است به دست آورده،از مطالب مفید آن بهره مند شدم.تاریخ اتمام میکده 1262 هجری قمری.این کتاب ظاهراً منحصر به فرد بوده و به خطّ مرحوم سیّدیحیی، متخلّص به فدایی که فرزند مصنّف است، نوشته شده. سیّد یحیی خود مردی فاضل و صاحب تصنیف و تألیف و در مدرسة مصّلی اشتغال به امر تدریس و تدرّس داشته است.»[ix]

همو گوید:«در این کتاب شرح حال و آثار بیش از پنجاه شاعر معاصر را که در یزد بوده اند به تفصیل نبشته و در پایان، عنوان آشیانة میکده، شرح حال خویش را آورده و در تاریخ 1262هجری سخن را تمام کرده و هم در آن سال بدرود زندگی گفته است»[x]

«آقای ریحان تلخیصی از آن‌‍‌ ‌‌‌‌‌‌(میکده-م) را از روی نسخه در کتاب آینة دانشوران نقل و کار پسندیده ای کرده اند. نکتة دیگر آنکه نام آن را آشیانة میکده هم ضبط کرده اند.»[xi]

نگارنده در نسخه ای که نزد ریحان بوده و اکنون فیلمی از آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه است و در دیگر نسخه های خطّی میکده، هیچ جا به نام «آشیانه»بر نخورد. بلکه بخش پایانی آن به نام «آستانه»بوده و روشن نیست مرحوم ریحان این نام را از کجا آورده و اشتهار داده که نام تذکره، «آشیانة میکده» است و باعث اشتباه دیگران نیز شده است.

آقا بزرگ تهرانی در الذّریعه که اصل عبارت آن به عربی است و ترجمه اش تقریباً چنین می شود، گوید:«میکده:به آن آشیانة میکده هم گفته می شود. در تذکرة شعرای فارسی، تألیف میرزا محمّدعلی بن میرمحمّدباقر. . .ادیب، شاعر و در شعر ملقّب به وامق از احفاد میرزا سعیدبن میرزا محمّد امین فرزندزاده میر صدرالدّین الطباطبائی، مؤلّف مرصّع الحواشی.»[xii]

دیوان بیگی در دو جای کتاب خود(حدیقة الشّعرا)اشاره به میکده دارد :«سال هزار و دویست و هشتاد و هفت که به یزد رفتم، به بعضی مناسبات در مقام جمع آن اوراق افتاده،دیدم بسیاری از مسوّات از میان رفته، باقی مانده را جمع و فی الجمله انتظامی دادم،از تذکرة وامق و اشعار شعرای یزد قدری افزودم» [xiii]،«در حکومت حاجی محمّدولی میرزا و پیشکاری عبدالرّضا خان عنوان تذکره ای کرده، اسمش رامیکده گذاشت.یکی از معاصرانش در آن باب گفته:

گر غم ز بلندیم به پستی آرد کی رویِ دلم به می پرستی آرد؟

در«میکده» ای که هست وامق، «ساقی» پیداست که باده اش چه مستی آرد

و آن تذکره راهمچنان در دست داشت و اواخر عمر، از یزد به قریة فهرج رفته، منزوی شد»[xiv]

ترتیب میکده

وامق، نخست تصمیم داشته میکده را در یک خمخانه (شامل شعرای متأخّر غیر یزد از زمان میرمشتاق اصفهانی تاکنون)و سه بزم (شامل : 1-شعرای متقدّم یزد که نامشان در کتاب ها درج است.2-شعرای متقدّم یزد که گمنام هستند.3-شعرای معاصر یزد)تنظیم کند، امّا «چون ارباب خمخانه را از غایت اشتهار، احتیاجی به نگارش این بی مقدار نبود و هم این معنی بر مراتب افتخار اصحاب بزم اوّل نمی افزود و خلوتیان بزم ثانی گمنام و معدوند و تعرّض احوال ایشان چندان مفید و مستحسن نمی نمود، لهذا چشم از آن ها پوشیده، به ترتیب بزم سیّم کوشید.و یک دو نفر از ارباب خمخانه و بزم ثانی مانند اختر گرجی و ذبیحی یزدی را به تقریبی که در شرح احول ایشان مسطور است، با اصحاب این بزم همنشین نمود.»وی شیوة انتخاب اشعار را «ملاحظة حال شاعر و نه پایة شاعر»می داند زیرا«پستی و بلندی طبع هر کس از پایة شعرش ظاهر است.»

***

ترتیب کنونی میکده به قرار زیر است :

مقدّمه:

در سبب تألیف و ستایش والی وقت، حاجی محمّد ولی میرزا بن فتحعلی شاه قاجار وپیشکار وی عبدالرّضاخان و این ابیات از آنجاست :

مظهر انوارِ خفی وّ جلی والی جم رتبه محمّد ولی

آن چو پدر، صاحبِ دیهیم و گاه فتحعلی شه، شه عالم پناه

آن چو نیا درخورِ تاج و کمر دودة قاجار ازو مفتخر

. . .چندی ازو خطّة خاور زمین بود همه رشکِ بهشت برین

آمده از سایة یزدان تمام یزد، کنون روضة دارالسّلام

و در حقّ عبدالرّضاخان گوید:

جز کرمش کیست خریدارِ من؟ هست ازو گرمی بازارِ من

همّتِ من کز همه سر تافته ترتیب از همّتِ او یافته. . .

وامق، دیباچة خود را از کلمة «صلوات الله»به نقل کامل و کلمه به کلمه از تذکرة اخترگرجی آغاز کرده و در این میان چند سطر را حذف نموده است و آنگاه تا صفحة8 س 2 تا پایان.«فضلّوا و اضلّوا»را از آن جا نقل کرده است، بی آنکه اشاره ای کند. وامق در این کتابت چند اشتباه کرده :مثل زهیر مدنی را زهر مزنی و کتاب معالی امام جعفر صادق (ع)را معانی نوشته است(بنگرید:تذکرة اختر، دیباچه:3-11)

بزم:«در شرح حالات و نگارش خیالات معاصرین این بلد.»

مؤلّف می گوید :«در نظم و ترتیب صفوف این بزم، مراعات حرف اوّل از تخلّص هر یک به ترتیب حروف هجا می شود تا هریک به جای خود نشیند و چشم و هم چشمی به جانب دیگری نبیند.»

آستانه:«در چگونگی احوال کثیر الاختلال ساقی، یعنی دُردی کش این بزمِ ارم نظم.»

آغاز:

«در میکده جوی رازِ دل ها از جامِ جهان نمای ساقی

دُردی کشانِ میکدة صفا و صاف نوشانِ بادة دُردآلود محبّت و وفا که در بزم شهود و عیان از دستِ ساقیِ باقی، جام جَهان نمای معنی کشیده و ازسرچشمة زندگانی شاهدِ واحدِ یگانه، زلالِ حیاتِ جاودانی کشیده اند...»

انجام :

«دل بُرد ز من نگارِ باجستانی شد صید دلم، شکارِ باجستانی

گفتم ز چه می بری دل از من؟ گفتا: باج ستانی است، کارِ باجستانی»

میرزا یحیی فدایی یزدی (فرزند وامق)قطعة ذیل را در تاریخ پایان میکده گفته است:

به ترتیب، منثور و منظوم یافت به سالی که اتمامِ این «میکده»

فدایی پی ضبط تاریخ آن رقم زد:«بود رشکِ آتشکده»

(1262ق)

منابع

وامق به غیر از خود شاعران، از منابعی دیگر برای تدوین کتاب خود بهره برده است که در برخی موارد اشاره نموده است و در برخی موارد اشاره ای نموده است.آنچه از خلال میکده روشن می گردد، به قرار زیر است :

تذکرة آذربیگدلی(ص51،251)،تذکرة اخترگرجی(ص52)،انجمن خاقان: فاضل خان گروسی(ص57)،تذکرة نشاطی گرجی(ص58-57)، دیوان بقای اصفهانی(ص 78)،دیوان ثاقب کرمانی(ص 83)، دیوان جلالی بافقی(ص86)، دیوان حسینی یزدی(ص 104)،دیوان ذبیحی یزدی(ص115)،مثنوی نرگسدان ذبیحی(ص115)،تذکرة آتش زنه : رشحة اصفهانی(ص131)، مثنوی نوروز و جمشید: رشحة اصفهانی(ص131)،دیوان رشحة اصفهانی(ص 131)،حملة حیدری: راجی کرمانی(ص144-143)،دیوان ساقی یزدی(ص 160)، دیوان شیدای یزدی(ص 165)،دیوان فدایی یزدی (ص200)،دیوان قضایی یزدی(ص207)،دیوان موالی یزدی(ص232)، دیوان وامق یزدی(ص267-266)،تذکرة شعرای یزد: مهدی یزدی (ص239)،جامع مفیدی (ص251)،فرهادو شیرین : حبیب شیرازی(ص 109)،نصاب شیدای یزدی(ص165)، نجات الابدان بافقی(ص249).

ویژگی های برجستة میکده

1-نخستین تذکرة شناخته شده از شعرای یزد است.

2-منابع آن اغلب دست اوّل است،یعنی صاحب تذکره، قطعاتی به درخواست خود، از شاعران یزدی یا غیر یزدیانی که باشنده یا کارگزار یا مستوفی یزد بوده اند، دریافت کرده و در اندکی از موارد از دیوان شاعران معاصر خود بهره برده و به گفتة صاحب تاریخ تذکره ها:«تذکرة عصری خوبی است.»

3-این تذکره از منابع مهمّ کتاب هایی چون :تذکرة شبستان(شهلا)،تذکرة السّلسلة(صابر)، تذکرة شعرای یزد(فتوحی)،آینة دانشوان(ریحان)، دفتر اشعار(سعیدی)،مروارید کویر و برخی سالنامه های یزد و از همه مهمتر، حدیقة الشّعرای دیوان بیگی بوده است.دیوان بیگی در شرح حال و ذکر اشعاری که از 71شاعر یزدی دارد،منبع عمده اش همین تذکرة میکده است که گاه عین عبارات وامق را در شرح حال شعرا نقل کرده است.نیز کتاب هایی مثل تاریخ یزد آیتی که از شبستان استفاده کرده و تذکرة سخنوران خاضع که از تاریخ آیتی و دفتر اشعار سعیدی استفاده کرده و الذّریعه و ریحانه الادب که از تاریخ آیتی و آینة دانشوران بهره برده اند، همه به گونة غیر مستقیم از این تذکره استفاده کرده اند.همچنین است دیگر کتاب ها و تذکره های فارسی.

4-به غیر از دیوان بیگی که در تذکرة خود از تذکرة میکده بهره برده است، اشعار و شرح حال شعرای میکده در کمتر تذکره و جُنگی(اعم از خطّی یا چاپی)آمده است.از این جهت میکده، امتیاز ویژة خود را دارد، مثلاً بیشتر نام های شاعران یزدی ذکر شده در فرهنگ سخنوران که برگرفته از حدیقة الشّعراست ، با واسطه برگرفته است.

5-وامق از تذکره های پیش از خود آگاه بوده،مثلاً در چند جا می نویسد:چون شرح فلانی را در آتشکدة آذر ندیدم، به ثبت آن دست زدم و یا در ذیل اخترگرجی می نویسد:«به مطالعة تذکرة مسمّی به انجمن خاقان فایض گردیدم[xv]»یا «حقیر چون تذکرة مولانا اختر را مکرّر مطالعه کرده بودم[xvi]»تنها ذیل نام نوای یزدی برای شرح خواجه رشیدالدّین فضل الله وزیر از تذکرة آذر سود جسته است.

6-تذکرة سخنوران یزد(خاضع)که تقریباً زندگی و اشعار کلیّة شاعران یزد را دربردارد، شرح حال24شاعر یزدی میکده را ندارد.

7-غیر از شرح حال و اشعار سخنورانی که در جای دیگر یادی از آن ها نشده، اطّلاعات تاریخی نیز در خلال شرح حال ها بر خواننده روشن می شود، مانند ذکرحکومت عبدالرّضا خان و محمّدتقی خان و محمّد ولی میرزا در یزد، یادی از خوشنویسان، هنرمندان وحکّاکان یزد، ذکر وبای 1262ق و مرگ سی هزار نفر در یزد و توابع ، وجود ضرّابخانة یزد، ذیل وفایی یزدی(ص257)،اطّلاعات تاریخی نهفته در شعر طراز یزدی،که گوید:

خسرو این سگزیان[xvii] با یزد کرده سال ها آنچه باد اندر وزیدن ها به خاکستر کند[xviii]

تاریخ بنای مدرسة جدیدة اشرفیّه[xix] در سال1245ق ، ذیل شرح حال حیران(ص92)،رباعی ذیل شرح حال ساقی(وامق)دربارة جنگ بلوچ(ص164)، قطعه ای در تاریخ آمدن نوّاب شجاع السّلطنه به یزد و کشتار و غارت مردم از سوی سربازان وی در سال 1246ق ، که وامق سروده و چنین آغاز می شود:

گذشت چون چهل و شش پس از هزار و دویست شجاع سلطنه آمد به یزد از کرمان

ابا سپاهی کز بهر خشک و تر بودند همه چون آتش سوزان، همه چو باد خزان

دو صد گروه فزون، لیک همعنان گشته پی خرابی یکسر چو سیل و چون طوفان

الخ[xx]

8-از لحاظ در برداشتن اشعار شعرای یزد از حدیقة الشّعرا غنی تر است، زیرا دیوان بیگی گزیده ای از اشعار مندرج در میکده رادر تذکرة خود نقل کرده است

9-دارا بودن برخی اصطلاحات و واژه های یزدی ضمن اشعار شعرای یزد.

10-در کنار ویژگی های مثبت تذکرة میکده،می توان از بُعد منفی آن یعنی نثر متکلّف و منشیانة وامق یاد کرد که به روش نثر نویسان آن دوره عباراتی متکلّف و پر از صنعت را در تذکرة خود آورده است تا در عرصة نثر نیز از دیگران عقب نماند.



معرّفی نسخه

نسخة خطّی کتابخانة وزیری یزد،ش 2599،نستعلیق سیّدعلی علاقبند در جمعه چهاردهم ربیع الاوّل 1379ق، نسخة کامل، 211برگ،16س، 12*16س م.جلد مقوّایی 17*22س م.شمارةعمومی 18046.

درحواشی این نسخه یادداشتهایی از آقای گلچین معانی به چشم می خورد. نیز ایشان فهرستی برای آن ترتیب داده است. مرحوم حجّت الاسلام سیدعلی محمّد وزیری موسوی عریضی یزدی، زندگینامه ای از وامق را در آغاز نسخه آورده و افزوده است:

«برای نشر معارف و بسط ادبیّات و استفادة دانش پژوهان و ادب پروران، این کتاب که هنوز به طبع نرسیده، با کتب دیگری از مرحوم وامق و ادبای یزد دادم استنساخ کردند تا در کتابخانة عمومی وزیری گذارم که سه سال است موفّق به تأسیس شدم(1338ش)».

چنانکه گفته شد، این نسخه، استنساخی از نسخة آقای سیّداسماعیل مدرّس مصدّق بوده که کاتب در حین نوشتن و نقل از نسخة مدرّس مصدّق، مرتکب اشتباهاتی شده که در ذیل پاورقی متن چاپی میکده توضیح داده شده است.





--------------------------------------------------------------------------------

پانویس ها:

1- تذکرة دیگری به نام میکده، تألیف احمدقلی خان صارمی افغانی در شرح احوال شعرای افغان، در نیمة دوم سدة دوازدهم قمری در دست است.(تاریخ تذکره های فارسی2: 341-339)

2-هر چند زمان نگارش تذکرة شعرای یزد عامری پیش تر از میکده است، امّا هیچ نسخه ای از آن در دست نیست، وامق نیز نوشته است موفّق به اتمام آن نشد و برحسب مندرجات جامع جعفری، شعرای محدودی را در برداشته است.

3-تذکرة میکده: محمّدعلی وامق یزدی، به کوشش:حسین مسرّت، تهران:ما،57:1371.

4-حدیقة الشّعرا : احمد دیوان بیگی شیرازی،به کوشش : عبدالحسین نوایی، تهران:زرّین، 1366، ج1976:3.

5-تاریخ یزد : عبدالحسین آیتی، یزد: بی نا،387:1317-379.

6- تاریخ تذکره های فارسی : احمد گلچین معانی، تهران:سنایی، چاپ دوم،1362، ج326 و328.

7-آینة دانشوران : علیرضا ریحان یزدی، به کوشش : ناصر باقری بیدهندی، قم:کتابخانة مرعشی، ویرایش سوم، 567:1372.

8-مشتهر به سیّداحمد مدرّس مرحوم.

9-آینة دانشوران، همان: .131.

10-همان:526.

11-یادگارهای یزد : ایرج افشار، یزد : نیکوروش، چاپ دوم،1374، ج 34:2-33.

12-الذّریعه الی تصانیف الشّیعه : محمّد محسن آقابزرگ تهرانی : قم : اسماعیلیان،چاپ مکرّر، ج50:4.

13-حدیقة الشّعرا ،همان، ج6:1.

14-همان :ج1976:3.

15-تذکرة میکده،همان:57.

16- همان:58.

17-سیستانی ها.

18-میکده، همان:192.

19- همان مدرسة شاهزاده محمّدولی میرزا است که اکنون به نام مدرسة عملیّة امام خمینی فعّالیّت می کند.

20-میکده،همان : 273-271.