بایستگی بازنویسی دورة فهرست نسخه های خطّی کتابخانة وزیری یزد

حسین مسرّت


فهرست نسخه های خطّی کتابخانة وزیری یزد : محمّد شیروانی، تهران : انجمن آثار ملّی، 1358-1350، 5ج.

در 15 فروردین 1334 ش، با 1100 جلد کتاب چاپی و خطّی روحانی فرهنگدوست ، حجّت الاسلام والمسلمین حاج سیدعلی محمّد وزیری یزدی، کتابخانة وزیری یزد در دهلیز شمالی مسجد جامع کبیر یزد بنیان شد، وزیری که واعظی آگاه و نامور و روحانی با نفوذی بود، توانست در مدّت کوتاهی گنجینة کتاب های خطّی کتابخانة وزیری را بنیان بگذارد. او در کنار تشویق و ترغیب مردم یزد به اهداء یا فروش کتاب های خطّی و چاپی خود به کتابخانه، دست به کار ارزنده ای زد و آن سپردن رونویسی کتاب های کمیاب و منحصر به فرد خطّی بود که صاحبان آن حاضر به فروش یا اهدای آن به کتابخانه نبودند و از این راه ضمن افزودن بر شمارگان نسخ خطّی کتابخانة خود، گامی در راه ماندگاری نسخه ها نیز برداشت.


وزیری در کنار تأمین هزینه های جانبی کتابخانه از وجوه شخصی خود که از راه وعظ و ارشاد مردم به دست می آورد، توانست از وجوه اهدایی برخی دولتمندان فرهنگدوست یزدی هم برخوردار باشد چنانکه دو تن از آنان را به نام آقایان محمّد هراتی یزدی و حسین بشارت را راضی نمود تا ساختمان جدیدی را برای کتابخانه، جنب همان مسجد جامع بسازند. او که می دید بواسطة نام آوری کتابخانه، هر روزه خواستارانی در خواست اهدای آن را به بنگاه های فرهنگی خود دارند، پس از رایزنی با اندیشمندان و بنابر خوابی که دیده بود، بهتر آن دید، از بین دانشگاه تهران و وزارت فرهنگ و هنر، کتابخانه را در سا ل 1348 ش، طبق وقف نامه ای به آستان قدس رضوی بسپارد.

آن گاه بود که بودجة دو چندانی به کتابخانه روی نهاد و هر روزه بر شمارگان نسخ خطّی آن افزوده می شد، تا اینکه با راهنمایی استادان : ایرج افشار و محمّدتقی دانش پژوه و همکاری کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران قرار شد ، فهرست نسخه های خطّی این کتابخانه تهیّه و تدوین شود و این مهم به آقای محمّد شیروانی، فهرست نگار کتابخانة دانشگاه تهران سپرده شد. سپس در سال 1345 فهرست نویسی آن آغاز شد و شیروانی ضمن سفرهای چند باره، به فهرست نویسی نسخه های خطّی پرداخت. امّا دوری یزد از تهران و دشواری مسافرت بدان شهر، گردانندگان کتابخانة وزیری را به این اندیشه انداخت که خود، همه ماهه بر پایة آنچه شیروانی خواسته بود، فهرست کوتاهی از کتاب ها را تهیّه کرده و به تهران بفرستند و طبیعی بود که در این میان، هر بار شخصی که با برخی از کتاب ها تا اندازه ای آشنا بود، به شناخت نسخه پردازد، و باز به خوبی روشن است که آن فرد اشتباه کند و بر پایة همانندی ها ، نام برخی کتاب ها و نویسندگان آن را نادرست تشخیص داده و کتاب هایی چون : تذکرة شعرای عصر فتحعلی شاه ، گردآوری فاضل خان گرّوسی و ده ها کتاب دیگر بر ساخته شود که اصلاً وجود خارجی ندارند .

و یا اینکه دیده می شود، بیش از 200کتاب به نام «رساله در »، «کتاب در »شناخته و به نوعی رفع تکلیف شود، در این فهرست که نخستین دفتر آن در سال 1350ش و واپسین دفتر آن به سال 1358ش از سوی انجمن آثار ملّی چاپ شده و 3950 نسخه شناسایی شده بود، بیش از 200 کتاب به نام رساله در پزشکی، رساله در فقه، رساله در اصول، رساله در فلسفه و کتاب در دعا و . . . در این فهرست آورده شود و چون فهرست نگار اصلی، هیچ گاه فرصت نمی یافت، اصل کتاب را ببیند و یا آگاهی های داده شده را با متن اصلی برابری کند به ناچار ده ها نادرستی بدین کتاب راه یابد.این روند، زمانی به یک پدیدة نادرست علمی تبدیل می شود که پژوهندگانی از گوشه و کنار دنیا درخواست عکس یا ریز فیلم نسخه را بر مبنای فهرست چاپ شده یا فهرست های واسطه ای می کنند و بدتر آنکه اخیراً که به همّت ستودنی آقای مصطفی درایتی، فهرستوارة دست نوشت های ایران (دنا) و فهرست نسخه های خطّی ایران (فنخا) چاپ شده است، این نادرستی ها به متن راه یافته است.

بی گزافه نگارنده که تاکنون بسیاری از فهرست های نسخه های خطّی ایران را دیده است، نادرست تر و غیر علمی تر از این فهرست، فهرستی وجود ندارد به حدّی که می توان یک جلد مستدرکات یا نادرست نامه برای این فهرست چاپ کرد؛ کاری که چندان درست نمی نماید.

از آنجا که شناسنامه و مایة افتخار بسیاری از کتابخانه های ایران و جهان، وجود نسخه های خطّی آن است، نسخه های خطّی که گاه از پس سده های جنگ و آتش سوزی و غارتگری و ده ها آسیب طبیعی دیگر در امان مانده و به دست کتابخانه رسیده است ، چنانکه کهن ترین نسخة خطّی کتابخانة وزیری یزد، نزهة الانفس و روضة المجلس، اثر محمّدبن علی عراقی در سال 590 ق است و با توجّه به اینکه نهایت سعی و تلاش مدیران کتابخانه هاست که کهن ترین و نفیس ترین نسخه ها را بخرند و نام کتابخانه را بر صدر نام دیگر کتابخانه ها قراردهند، نگارنده این درخواست را از مدیران کتابخانة وزیری و سازمان مادر آن، یعنی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی می نماید که به همّت فهرست نگاران خبره، این فهرست از نو تهیّه و تدوین شود و بی گمان به ده ها نسخة خطّی ناب و کمیاب برخورد شود که تاکنون نشانی از آن در فهرست ها نبوده است. بویژه آنکه تعداد کتاب های خطّی کتابخانة وزیری اکنون به 4600 نسخه رسیده است.

فهرست نامبرده به رغم کوشش و تلاشی که از سوی مدیر و فهرست نگاران کتابخانة وزیری انجام شده، دارای کاستی ها، نادرستی ها، و کمبودهای چندی است که فهرست وار بدان اشاره می شود :

1-عدم یک دستی در ذکر شمارة نسخه، چنانکه جلدهای 1 و 2 ، در آغاز، شمارة نسخه آمده و سپس نام کتاب و جلدهای 3 تا 5 ابتدا شمارة نسخه است و بعد مشخصات و سپس نام کتاب.

2- اشتباه در شناسایی کتاب.

3-عدم دقّت و وقت گزاری در شناسایی نسخه ها، چنانکه اشاره شد بیش از دویست جلد کتاب، نام «رساله در . . . » یا «کتابِ. . . » دارند.

4-عدم ذکر نام مؤلّف برای برخی کتاب ها.

5-وجود ده ها غلط چاپی در سراسر دورة 5 جلدی.

6-نادرست بودن آغاز و انجام برخی نسخه ها .

7-برخی کتاب ها، مجموعه بوده که به نام نسخة واحد آمده است.

8-نادرستی تاریخ تحریر برخی کتاب ها .

از اینرو نگارنده برای این که مشتی از خروار را نشان دهد، بر مبنای یاددادشت های سردستی آقای مصطفی فایزی (فهرست نگار کتابخانة وزیری) و خود نگارنده، تنها برخی از نادرستی های نام کتاب و مؤلّف جلد نخست این فهرست را یادآوری می کند و از ذکر دیگر موارد چشم پوشی می کند تا خوانندگان این نشریة وزین و تخصّصی، خود حدیث مفصلی بخوانند از این مجمل :

نسخة شمارة 3- مقتل Ñ نام درست : روضة الشهدا : ملاحسین واعظ کاشفی.

ش 4 -کشف الرموز الخفیّه، اثر شیخ محمّد بن حسن بن شهید ثانی است نه شیخ بهایی.

ش 9 - تحفة الزائر، اثر محمّد باقر بن ملا محمّد تقی مجلسی است، نه ملاّمحمّدتقی مجلسی.

ش 22- کشف حقایق، اثر سیّدمحمّد رضوی (نواب وکیل التولیة رضوی) که بدون نام آمده است .

ش39 - منتهی المطلب فی تحقیق المذهبÑ مختلف الشیعه فی احکام الشریعه.

ش 43- نام کتاب، قصّة حضرت رسول است.

ش 56- المجالةÑ العجالة المحتاج الاتوجیه المنهاج.

69 و 68- روضة الصفا از میرخواند است، نه خواند میر.

71- طریق النجاة Ñ طریق النجاة فی علم الطریقه .

79- حملة حیدری، اثر محمّد رفیع باذل مشهدی است، نه بمان علی راجی کرمانی.

90- نام رسالة نخستین، انیس العاشقین ومعراج المتهجّدین است.

101- درّة نادریÑ درّة نادره.

126- حملة حیدری، اثر محمّد رفیع باذل مشهدی است .

139- المکاسب Ñریاض المسائل، اثر سیدعلی طباطبایی.

152- قرابادین Ñذخایر الترکیب مشهور به قرابادین کبیر، اثر سید محمّدحسین عقیلی علوی خراسانی.

165- عین البکاء ، اثر محمّد تقی‌ بن ملاّ احمد است، نه ملاّ علی بروجردی.

191 - بخش دوم، انیس العشّاقÑ زبدة التصانیف.

206 - منهج الصادقینÑ خلاصة المنهج.

238- مجمع الانوار و قوامع الکفّارÑ لوامع الانوار، مجمع الانوار و قوامع الکفّار.

310- ترجمة مکارم الاخلاقÑ محاسن الآداب، از محمّد بن عبدالکریم انصاری استرآبادی.

348- دیوان جیحونÑ دیوان ظهیر فاریابی.

353- ریاض الساجدینÑ ریاض السالکین.

371- مقتل Ñمحرق القلوب، اثر مهدی بن ابی ذرالنراقی.

434- حاشیة القواعدÑ جامع المقاصد فی شرح القواعد.

451- بخش دوم، شرح تجرید الاعتقادÑ شوراق الالهام، اثر ملاّ عبدالرّزاق لاهیجی.

452- تذکرة شعرای عصر فتحعلی شاه، اثر فاضل خان گرّوسی Ñمدایح الحسینیّه یا امینیّه یا تذکرة باقی، اثر میرزا عبدالباقی باقی اصفهانی.

455- حقّ الیقین Ñحلیة المتّقین.

471 – تحفة البیان Ñ تحفة البیان فی حفظ الصحّة وردها فی ابدان الانسان ، اثر حکیم عبدالله بن کمال الدین حسین طبیب است .

477- مجموعه است ، بخش اوّل، رساله در علم ، ظاهراً از احمد بن محمّدیزدی.

حکمت، علی اصغر : بخش دوم بحورا الجواهر فی اصول العقاید.

478- مجموعه است، بخش اوّل : اشجار و اثمار ، بخش دوم، الاختیارات العلائیه، اثر محمّد بن علی بن الحسینی الشیرازی.

489- عوالم العلوم و المعارف و الاحوالÑ سرور المؤمنین، اثر احمد بن محمّد الحسینی الاردکانی.

495- معراج المؤمنین، اثر رستم خان بن صفی قلی خان است، نه محمّد جعفر.

پایان بخش این گفتار، نقل بخش هایی از دیباچة استاد ایرج افشار بر این فهرست است که دراهمیّت نسخه های خطّی وزیری نوشته است :

«1- یکی آنکه نشان دهندة کوشش و پیگیری و علاقه مندی و گذشت عالی حضرت آقای وزیری است که توانسته است در طول قریب بیست سال چنین مجموعه ای از کتب خطّی جمع آوری کند و برای ماندگار بودن آن، کتابخانه را بر آستان قدس رضوی وقف کند و به منظور استفادة همگان از آن با گشاده دستی برخورداری از آن را بر مردم شهر خود و دانش دوستان جهان سبیل گرداند.

2- دیگر آنکه این مجموعه از پراکندگی محفوظ ماند و کتاب هایی که هر یک در گوشه ای از خاک یزد و در خانه ای فراموش مانده بود، در یک جا گرد آمد .

3-دیگر آنکه بسیاری از این کتب، از آن مؤلّفان و کاتبان یزدی یا دارای یادگار مردمان یزد و از قرون ماضی است و برای تاریخ شهر یزد و جامعة فرهنگی آن خالی از فواید بسیار نیست .

4-دیگر آنکه عدّه ای از کتب خطّ قدیم و نسخ نادر در این مجموعه دیده می شود که لازم بود حتماً فهرست آن ها در دسترس قرار گیرد و این خدمت توسّط آقای شیروانی به انجام رسیده است.» ( ج1،ص7)