در ۱۸ ماهگی بر اثر ابتلا به بیماری آبله بینایی خود را از دست داد. در آن زمان برای آموزش و پرورش نابینایان وسایل و مدارس خاص وجود نداشت. از این رو رهسپار مکتب‌خانه‌های قدیم شد و در ٧سالگی به مکتب شیخ حسین مدنی رفت. مدتی برای فراگرفتن قرآن نزد شیخ می‌رفت تا روزی به پدرش گفت: (آقای معلم قرآن را غلط می‌خواند!) و این نخستین انتقاد او نسبت به محیط تعلیم و تربیت بود. پدرش متوجه شد که این مکتب‌خانه جوابگوی خواسته پسرش نیست. لذا به محض افتتاح نخستین مدرسه در اراک به نام (مدرسه صمصامیه) او را روانه این مدرسه ساخت.
در ۱۲سالگی قرآن را کاملاً حفظ بود
درس‌ها را برایش می‌خواندند و او به لطف داشتن حافظه قوی آنها را یاد می‌گرفت. در ۱۲ سالگی قرآن را کاملاً حفظ بود و چنانچه آیه‌ای برایش تلاوت می‌شد بلافاصله دنباله آن را قرائت می‌کرد. رفقای دوران تحصیل وی نقل می‌کنند: هنگامی که برای گردش و تفریح به بیرون شهر می‌رفتند از آنان درخواست می‌کرد که نوشته‌های روی سنگ قبرها را به وی نشان دهند و او با لمس کردن آنها با اشکال مختلف حروف فارسی آشنایی پیدا کرد. در دوره ابتدایی همیشه شاگرد اول بود و با وجود نابینایی با اشکال زیادی مواجه نشد و به اخذ مدرک پایه ششم ابتدایی با معدل ۲۰ نایل شد. تحصیلات متوسطه را در صمصامیه اراک ادامه داد ولی برای گذراندن امتحانات پایه سوم متوسطه با مشکلات فراوانی مواجه شد. در این زمان بود که برای نخستین بار فقدان بینایی خویش را بیشتر احساس کرد. امتحانات شفاهی دروس را با موفقیت گذراند ولی نابینایی، مانع از امکان شرکت وی در امتحانات کتبی می‌شد. از این رو در آن‌سال موفق به دریافت مدرک سوم متوسطه نشد. مدت دو‌سال به مکاتبه با مرکز مشغول بود تا این‌که شکیبا رئیس فرهنگ وقت به تهران آمد و ترتیبی داد که محمد خزائلی بتواند با کمک منشی امتحانات کتبی را بگذراند. به این ترتیب معمایی بزرگ حل شد و از آن پس این شیوه امتحان برای همه نابینایان معمول شد.
اهل مبارزه بود
برای همه در آَن زمان عجیب بود که فرد نابینایی بتواند تحصیل کند، ولی او اهل مبارزه بود و آنی از تلاش غفلت نمی‌کرد. تا این‌که بالاخره به تهران آمد و در امتحانات متفرقه پایه ششم متوسطه شرکت کرد و در رشته ادبی در سراسر کشور رتبه نخست را به دست آورد و به دریافت مدال علمی نایل آمد. محمد خزائلی نخستین فعالیت اجتماعی خود را ضمن ادامه تحصیل در دبیرستان، با تشکیل کلاس درس در منزل آغاز کرد. در همین دوران بود که به یادگیری زبان فرانسه، خارج از محیط مدرسه نزد شخصی به نام ژوزف که از ارامنه جلفا و پدرش تاجر فرش بود پرداخت. این معلم ابتدا الفبای زبان فرانسه را با کمک حروفی که از گچ و چوب درست کرده بود به وی یاد داد و سپس به تعلیم کتاب‌های مقدماتی فرانسه پرداخت. روزی که محمد امتحان زبان فرانسه را در دبیرستان می‌گذراند، طبق روال پیشین فقط یک نسخه سؤال از مرکز برای آن حوزه امتحانی ارسال شده بود. اگر می‌خواستند سؤالات را در جلسه عمومی قرائت کنند آن‌گاه در دست منشی او نسخه‌ای از سؤالات نبود تا برایش بخواند و اگر عکس قضیه را انجام می‌دادند سایر شاگردان از آن مطلع می‌شدند. در این‌جا حافظه و هوش سرشار وی مددکار همه شد و به ممتحنین پیشنهاد کرد که ابتدا یک مرتبه دیکته و ترجمه فرانسه را برایش بخوانند و بعد برای انجام امتحان سایر شاگردان بروند. این کار را کردند و وی بدون اشتباه، مطالب قرائت شده را به منشی‌اش دیکته و هجی کرد و نمره ۲۰ هم گرفت. به دست آوردن کار دولتی برای نابینایان، مشکل بزرگتری بود که محمد خزائلی هم با آن مواجه شد و مثل همیشه با تلاش و کوشش و نشان دادن لیاقت شخصی خود درسال ۱۳۲۱ به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و به این ترتیب راه دیگری به روی نابینایان گشوده شد.
تلاش بی وقفه برای باسوادکردن افراد بینا
محمد خزائلی درسال ۱۳۱۱ آموزشگاه خزائلی را در اراک تأسیس کرد و بعدها آموزشگاه‌های متعدد خزائلی را در تهران بنیاد نهاد و تمام آنها را شخصاً مدیریت می‌کرد. او بنیانگذار نخستین مدرسه شبانه در ایران است. وی نه‌تنها به باسواد کردن افراد بینا سعی وافی نمود بلکه از باسواد کردن نابینایان نیز غافل نبود. او نخستین کسی بود که (انجمن هدایت و حمایت نابینایان ایران) و سپس (آموزشگاه نابینایان بزرگسال) را تأسیس و سهم خود را در باسواد کردن روشندلان کشور تا سر حد امکان ایفا کرد. وی یک لحظه از تلاش در عرصه تعلیم و تربیت غافل نماند و به راستی عمر خود را در گرو تحصیل و تدریس علم و دانش نهاد. درسال ۱۳۴۸ (مجله روشندل) را برای اشاعه اخبار مربوط به نابینایان ایران و جهان منتشر کرد. او از موسسات نابینایان کشورهای سیلان، هندوستان، فرانسه، جمهوری فدرال آلمان، عربستان سعودی، جمهوری دمکراتیک آلمان، روسیه و اسپانیا با هدف گسترش فعالیت‌های نابینایان ایران بازدید کرد. وی عضویت (کمیته اجرایی خاورمیانه) در (شورای ملی رفاه نابینایان)، (اتحادیه بین‌المللی نابینایان) و (کمیته اجرایی کنفرانس بین‌المللی تربیت مبتلایان به نقص بینایی) را برعهده داشته است.
