سه رساله در اعجاز قرآن کريم در زمينه مطالعات قرآني و نقد ادبي

پدیدآورنده: ابوسليمان خطابي، ابوالحسن رماني، عبدالقاهر جرجاني

تحقيق و تعليقات: محمد خلف‌الله، محمد زغلول سلام

 ترجمه و تحشيه: کاظم دزفوليان، مريم اکبري

مشخصات نشر: تهران: دانشگاه شهيد بهشتي، مرکز چاپ و انتشارات، ‎۱۳۹۷

مشخصات ظاهری: ‎۲۳۵ ص

شماره دیویی: س682خ 158 /297

معرفی کتاب:

     یکی از نظرات مهمی که همواره در میان علما و دانشمندان علوم قرآنی مورد توجه بوده است، بحث درباره اعجاز قرآن کریم است. در نخستین قرون اسلامی، از قرن اول تا پایان قرن سوم هجری، تقریبا کتابی که به طور مستقل و صریح به مسئله اعجاز قرآن کریم بپردازد، تالیف نشده است. بیشتر کتب این دوره درباره مسائلی چون علوم قرآن، تفسیر، فقه، حدیث، ملل و نحل، سیره و غیره است. با این حال بارقه­ های علم اعجاز قرآن و زمینه پیشرفت و تطور آن را باید در کتب همین دوره جست و جو کرد. آثاری که علمای اسلام در دفاع از دین خود و حقانیت نبوت پیامبر اکرم(ص) در برابر مجادلات علمای سایر ادیان چون مسیحیت و یهودیت و با عناوینی مانند اعلام النبوه، امارات النبوه و اثبات النبوه تالیف کرده­اند، از این نوع است. نخستین کتاب با عنوان اعجاز القرآن را محمدبن یزید واسطی (متوفی 306) تالیف کرده است. بعد از آن، کتب دیگری با عنوان اعجاز قرآن تالیف شده است، همچون کتاب های النکت فی اعجاز القرآن رمانی (متوفی 386)، بیان فی اعجاز القرآن تالیف خطابی (متوفی 388)، اعجاز القرآن تالیف باقلانی (متوفی 403)، دلائل العجاز تالیف عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471)، نهایه الیجاز فی درایه العجاز تالیف فخر رازی (متوفی 606) و غیره.

     درباره جنبه های اعجاز قرآن کریم دو وجه اساسی مطرح می­شود. یک وجه اثبات اعجاز ادبی قرآن که شامل بلاغت، فصاحت، نظم و زیبایی آن است. وجه دیگر اعجاز قرآن، بررسی آن از جنبه محتوایی، معنایی، علوم و معارف آن است. بلاغت قرآن کریم و بحث درباره جنبه های ادبی آن یکی از مهم ترین دلائل علما درباره اعجاز این کتاب آسمانی است، به طوری که در نخستین قرون اسلامی، کتاب هایی تالیف شده است که هرچند به طور آشکار به بحث درباره اعجاز قرآن نپرداخته­اند، اما همین کتاب ها با اشاره به نکته های ادبی و بلاغی قرآن کریم، قرن ها بعد زمینه شکل گیری اعجاز ادبی و بلاغی قرآن را فراهم آورده_­ اند. از جمله می­توان کتاب مجازالقرآن تالیف ابوعبیده معمر بن مثنی یحیی (متوفی 239) را نام برد. ابوعبیده نخستین کسی است که اصطلاح مجاز را، البته به معنای تفسیر و تاویل، به کار برده است. کتاب دیگر معانی القرآن از فراء (متوفی 207) است که در آن نویسنده بعد از تفسیر آیات، نکته های صرفی، نحوی  بلاغی آن را مطرح کرده است.کتاب نظم القرآن جاحظ (متوفی 225) که اکنون دردست نیست و کتاب تاویل المشکل القرآن ابن قتیبه دینوری (متوفی 276) از دیگر کتب در این زمینه است.

     این کتاب ترجمه سه رساله به نام های فی بیان الاعجاز القرآن از خطابی، النکت فی اعجاز القرآن از رمانی و الرساله الشافیه از عبدالقاهر جرجانی است که توسط دو تن از نویسندگان معاصر مصر و از اساتید دانشگاه اسکندریه به نام های محمد خلف الله و محمد زغلول سلام در یک مجموعه گردآوری شده است.

     هر یک از این سه نویسنده در بیان اعجاز قرآن کریم وجوه مختلفی را بیان کرده­اند، اما بیشتر توجه و تمرکز آنها به مسئله نظم و بلاغت قرآن کریم بوده است. خطابی از میان وجوهی که درباره اعجاز قرآن بیان کرده است، بیشتر به بحث درباره بلاغت آن پرداخته و علت اعجاز قرآن کریم را در این دانسته است که الفاظ، معانی و نظم قرآن کریم برتر از فهم و دانش آدمی است.

     رمانی هفت جنبه را برای اعجاز قرآن کریم ذکر کرده است و سپس از میان وجوه ذکر شده، به طور مفصل به بحث درباره ابواب ده گانه بلاغی اعجاز قرآن کریم پرداخته است. او با آوردن آیاتی از قرآن مجید در ذیل هر یک از این انواع بلاغی، بلاغت و فصاحت آن ها را بررسی کرده است و سپس در پایان رساله، دیگر وجوه اعجاز قرآن را به طور مختصر توضیح داده است.

     جرجانی در آغاز رساله با استناد به این مسئله که اعراب دوره پیامبر اکرم (ص)، بلیغ تر و فصیح تر از اعراب متاخر بوده اند، نتیجه می­گیرد که یکی از دلائل مهم در اثبات اعجاز قرآن کریم، توجه به دلائل احوال و دلائل اقوال اعراب دوره پیامبر اکرم (ص) است و بعد از بررسی این دلائل، چنین نتیجه می­گیرد که به طور قطع قرآن معجزه است. او سپس به بیان اعجاز قرآن کریم از بابت نظم آن پرداخته است.

     به دلیل اهمیت این سه رساله در اثبات اعجاز قرآن کریم و نیز با توجه به اینکه این رسائل از سه دانشمند با سه دیدگاه متفاوت (محدث، معتزلی و سنی شافعی) نگاشته شده است و هر سه به بیان جنبه ادبی و بلاغی اعجاز قرآن پرداخته اند و همچنین با توجه به جایگاه رفیع قرآن مجید در میان ما مسلمانان بر آن شدیم تا با ترجمه این کتاب مفید قدمی هرچند کوچک در راه معرفی و شناخت عظمت و معنویت و ادبیت قرآن برداریم. درباره شیوه ترجمه اثر حاضر این نکته را باید یادآور شد که این اثر فقط شامل ترجمه کتاب ثلاث رسال فی اعجاز القرآن نیست، بلکه برای سودمندی و قابل درک تر شدن آن پاره ای از مباحث به کتاب افزوده شد که عبارت اند از:

1. ابتدا خلاصه ای از شرح حال گردآورندگان کتاب (محمد خلف الله و محمد زغلول سلام) بیان شده و نیز برخی از کتب آنها ذکر و گاه در چندین سطر معرفی شده است.
2. ذکر ترجمه آیات و احادیث در پانوشت.
3. علاوه بر ترجمه آیات، در برخی از موارد برای درک بهتر آیات به توضیحات بیشتری نیاز بود که این موضوع با مراجعه به کتب تفسیر برطرف شد.
4. مراجعه به کتب تراجم معتبر و مشهور برای ذکر توضیحاتی درباره زندگینامه اشخاص مطرح شده در کتاب که شامل نام بزرگان علم بلاغت، مفسران قرآن، شعرا و نویسندگان و دیگر شخصیت ها است. این موردها در پانوشت کتاب ذکر شده است.
5. در برخی از مواضع کتاب حقیقتی تاریخی و داستانی نهفته است که صاحبان سه رساله نیازی به نقل داستان ندیده اند و گردآورندگان نیز به ذکر داستان نپرداخته اند، اما برای درک بهتر مطالب، لازم دیده شد که این داستان ها در ترجمه کتاب و در پانوشت ذکر شود; به طور مثال داستان ازدواج دو دختر پیامبر با دو پسر ابوالهب و دیگر وقایع مربوط به این داستان از این جمله است. نمونه های دیگر با مراجعه به پانوشت صفحات آشکار می­شود.
6. برخی از واژگان و اصطلاحات به توضیح و تعریف اضافه نیاز داشت که در پانوشت به تعریف آن اقدام شد. به طور مثال ذکر توضیحاتی درباره شعرای جاهلی و مخضرمین و محدثین یا دیگر اصطلاحات.
7. گردآورندگان این سه رساله در قسمت تعلیقات کتاب، به کتب استفاده شده خود ارجاع دقیق و جامعی نداشته اند که با مراجعه به کتب مربوطه، ارجاع دقیق آنها در خود متن و در قسمت منابع و مآخذ ذکر شد.

در کنار مطالب افزوده شده به ترجمه فارسی این کتاب و برای روان و فصیح شدن آن، تلاش شد پاره ای از اصطلاحات که در فرهنگ و ادبیات عربی مرسوم است، حذف شود که البته حذف آن ها خللی در محتوا ایجاد نکرده است. موردهایی چون « درخواست طول عمر » و « طلب مغفرت » که گاه شامل یک سطر و حتی بیشتر است، از جمله این حذفیات است.