آشنایی با متکلمان بزرگ اسلامی در کتاب «معجم أعلام المتکلمین».
کتاب «معجم اعلام المتکلمین» یکی از آثار کلان پژوهشی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است.
این اثر از قرن نخست تا قرن 14 هجری قمری، متکلمان بزرگ شیعه و سنی را به‌صورت توصیفی و تحلیلی جمع‌آوری کرده است و بسیار فراتر از یک فرهنگ عادی و معمولی، آراء، سیر و تحول اندیشه‌های کلامی و مکتب‌های فکری متکلمان را در بوته پژوهش و تحقیق گذاشته است.
این کتاب از منابع گوناگون کلامی، تاریخی، رجالی، شرح‌حال‌ها، فهرست‌ها، طبقات و انساب جمع‌آوری‌شده و با توجه به سیر تاریخی بیان شده است. کلید پژوهش در این موضوع از نیمه اول دهه 80 زده‌شده است و تاکنون دو جلد از این کتاب به چاپ رسیده و جلد سوم و چهارم در آستانه نشر است.
به همین منظور بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با هدف نقد و بررسی این اثر، نشستی تخصصی را با عنوان «نقد و بررسی کتاب معجم اعلام المتکلمین» برگزار کرد. این نشست با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی فقیه اسفندیاری عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی و جمعی از محققان و پژوهشگران بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تدارک دیده شد. در این مراسم حسین لطیفی سیاه پیرانی پژوهشگر و محقق گروه کلام و اندیشه اسلامی بنیاد به بیان خلاصه‌ای از مبانی و اصولی که در تالیف این اثر به کار گرفته پرداخت.
موضوع و هدف کتاب
موضوع کتاب معجم أعلام المتکلمین، شناساندن شخصیت‌های دانش کلام اسلامی با تفاوت حرکت‌های فکری و رویکردهای اعتقادی آنان است که تاریخ گذشته مسلمانان تا عصر حاضر شاهد آن بوده است. هدف از گردآوری این معجم، ایجاد زمینه‌ای برای نوعی مرجعیت علمی در موضوع موردنظر است تا همه پژوهشگران با اندیشه‌های گوناگون و نحله‌های مختلف مذهبی، به‌ویژه پژوهشگران مسلمان، از آن بهره‌مند شوند.
ضرورت و کاربرد
به موازات گسترش دامنه علوم، اندیشه سیال متفکران، اقبال بیشتری به تخصصی‌تر شدن موضوع کتاب‌ها و مدارک علمی، نشان داده است. انسان محقق همواره می‌کوشد در برخورد با مجهولات، بدون اتلاف وقت و گسسته شدن رشته تحقیقات و افکارش، در کوتاه‌ترین زمان ممکن، به پاسخ مطمئن دست یابد. برای استفاده از تألیفات و منابع گران‌قدر تاریخی، که استناد به آن‌ها موضوعیت دارد، راهی جز تهیه کتب کلیدی مناسب برای هرکدام که مطالب مندرج در آن‌ها به شکل الفبایی تنظیم‌شده باشد، نیست. گسترش دامنه علوم، حفظ اصالت‌ها، جلوگیری از انواع تحریف‌ها و ضرورت دستیابی سریع به مطالب مورد نظر، مهم‌ترین علل گرایش به تدوین این معجم بوده است.
پیشینه
وجود فهرست‌ها، معاجم، طبقات، و مانند آن از گذشته در بین محققان و دانشمندان اسلامی متداول بوده است. اگر بخواهیم از منبعی نسبتاً جامع در حوزه شخصیت‌ها و آراء و اندیشه‌های کلامی یاد کنیم، می‌توانیم به طبقات نویسی پیشینان اشاره‌کنیم. در حوزه فرق و مذاهب کلامی نیز کارهای بسیاری شده است که از قدیمی‌ترین آن‌ها می‌توان از اثر گران‌قدر: الفرق بین الفرق تألیف عبد القاهر طاهربن محمد بغدادی، فرق و طبقات المعتزله اثر قاضی، عبدالجبار همدانی، المقالات و الفرق تصنیف سعد بن ابی خلف اشعری قمی، فرق الشیعه ابو محمد الحسن بن موسی النوبختی و... یاد کرد. اما معجم‌نویسی به معنایی که ما امروزه با آن سروکار داریم، به تحقیق سابقه نداشته است یا حداقل بر راقم این سطور پوشیده مانده است.
گستره مکانی و زمانی
جغرافیای این کتاب، شامل قلمرو زیستی مسلمانان می‌شود؛ از اقلیم خراسان و ماوراءالنهر در شرق عالم تا مناطق مغرب و اندلس در قسمت غرب و محدوده زمانی، شامل سراسر تاریخ فرهنگ مسلمانان از قرن اول هجری تا قرن پانزدهم است.
کتاب معجم دربردارنده شرح‌حال تمام متکلمان مسلمان از هر فرقه، گروه و هر هدف و مکتب و با همه شاخه‌ها و انشعابات آن¬ها همچون معتزله، اشاعره، ماتریدیه، امامیه، زیدیه، اصحاب حدیث، حشویه، خوارج و کسانی را که به نوعی در تفکرات خود با علم کلام ارتباط دارند است و البته نگاه عمده معرفی موسسان مذاهب و شناساندن شخصیت‌هایی است که حامل اندیشه های آن مذاهب بوده اند که در دفاع از آن اندیشه‌ها یا در نقد و رد مخالفان به تالیف و تدریس و مناظره پرداخته‌اند و طبق برآورد اولیه این معجم حدود 5000 مدخل دارد.
روش تحقیق
شیوه پژوهش در این کتاب توصیفی – تحلیلی است و فن تحقیق بر پایه گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و اسنادی است. روش‌های مختلف توصیفی در این کتاب به کار گرفته شده است که هرکدام شاخص‌هایی متفاوت دارند. نخستین شاخص، شناسایی متکلمان مسلمان است که برای دستیابی به این شاخص مکان جغرافیایی جهان اسلام در حد مقدور و میسور در اولویت شناسایی قرار گرفت.
وجه تمایز
با توجه به پیشینه معجم‌نویسی به معنایی که امروزه مصطلح است، تاکنون اثری با این عنوان و گستره که تمام شخصیت‌های مطرح کلامی عالم اسلام ر ا در برگیرد، ارائه نشده است.حجم گسترده کار، می‌طلبید که برای استخراج مواد خام در ترجمه متکلمان، مصادر فراوانی مورد مطالعه قرار گیرد، و مطالب مورد نظر به فیش‌های خاصی انتقال یابد. بارزترین مصادر مورد اعتماد و مراجعه در این اثر کتاب‌های مخصوص دانش اعتقاد و کلام اسلامی، کتاب‌های مربوط به بیان فرقه‌ها و نحله‌ها(مکاتب) کلامی و.. است.
مراحل تدوین
این اثر برای تدوین و انتشار مراحلی را پشت سر گذاشته است که مطالعات اکتشافی و تکمیلی از جمله آن¬هاست. برای تهیه معجم اعلام المتکلمین ابتدا رایج‌ترین چاپ آن‌ها مورد شناسایی قرار گرفت؛ چون پژوهشگران به متنِ مصحّح چاپ‌شده و رایج مراجعه می‌کنند بر این اساس سعی شد همه متکلمان شناسایی و فهرست جامعی از ایشان تهیه شود. پس‌ازآن اطلاعات به‌دست‌آمده مورد بازبینی و مطالعه دقیق قرار گرفت و برخی از مداخل به علت ابهام در کلامی بودن آن حذف شد. دقت و اتقان در کلامی بودن مداخل و رفع ابهام، در مراحل بعد نیز صورت گرفته است. همچنین برای هریک از مداخل برگزیده از منابع مربوطه، فیش تحقیقی فراهم‌شده است. تعداد فیش‌های تهیه‌شده برای هر یک از مداخل به لحاظ کمیت، به تعداد یک‌رقمی تا سه‌رقمی متغیر است. اطلاعات به‌دست‌آمده به لحاظ تقدم زمانی، طبقه‌بندی شد و پس از آن، کل مجموعه به سه مرحله، قرن اول تا قرن پنجم، مرحله دوم قرن ششم تا قرن دهم و مرحله سوم قرن یازدهم تا قرن چهاردهم تقسیم شد.
شیوه تألیف
در شروع به کار بحث و بررسی و تألیف که بر اساس فیش‌های حاوی اطلاعات متکلمان(مرحله اول) از مصادر گوناگون برگرفته شده، با اعتماد به همان برگه‌ها بر اساس تاریخ سال فوت مؤلف مصدر خاص به ترتیب قدیم‌تر ترتیب یافته است. محقق عهده‌دار تدوین مقاله آن متکلم، به مطالعه فیش‌های موجود می‌پردازد، تا موارد نقص یا مورد نیاز را یافته و آن را کامل ساخته و احیاناً معلومات جدیدی از مصدرهای از قلم افتاده دیگری به دست آورده و بر معلومات قبلی بیافزاید .در مرحله سوم از پژوهش نوبت به تفکیک اطلاعات می‌رسد یعنی طبقه‌بندی معلومات به این صورت که برگه‌هایی آماده پیش روی محقق قرار گیرد و مطالب برگه‌ها بر اساس زیر به آن برگه‌ها انتقال می‌یابد، تا محقق در مرحله بعد، به‌آسانی، معلومات مربوط به آن متکلم را در آن برگه‌ها بیابد و از مراجعه به فیش‌های پراکنده و فراوان موجود بی‌نیاز شود . این مرحله نوعی پیش‌نویس است.
ملاک گزینش و تعداد مدخل‌ها
ملاک ما در این معجم به‌عنوان کلامی بودن مداخل برگزیده دارا بودن حداقل شرایط متداول یک انتساب معقول و مورد پذیرش اهل فن را دارا بوده باشد و حداقل یکی از چهار شرط، صاحب فرقه و مذهب کلامی باشد، صاحب آثار یا اثر کلامی باشد، صاحب آراء داشته باشد و دارای مناظرات کلامی بوده باشد. طبق برآورد اولیه این معجم حدود 5000 مدخل دارد و حجم پایانی کتاب حدوداً پنج جلد 500 صفحه‌ای به شرح زیر خواهد بود.جلد نحست شامل: حروف (الف) تا حرف (خ)؛ جلد دوم شامل: حروف (د) تا حرف (ع)؛ جلد سوم شامل: حروف (ع) تا حرف (ل)؛ جلد چهارم شامل: حرف (م)؛ جلد پنجم شامل: حروف (ن) تا حرف (ی) به انضمام فهارس و منابع و مآخذ.
موانع و مشکلات
طبیعی است تهیه و تدوین معجم و موسوعه‌ای به گستردگی این معجم مشکلات و موانع بزرگی را هم در پی داشته باشد؛ کمبود و در دسترس نبودن برخی منابع، کم‌تجربگی و تخصص لازم چه به لحاظ معجم نگاری و چه به لحاظ تخصص در فن موردبحث. عدم تصحیح و طبع جدید، به‌ویژه نبود فهارس و نبود نرم‌افزاری پژوهشی در ابتدای کار، که اگر مؤلفان این کتاب با هریک از این مشکلات و ده‌ها موانع دیگر دست‌به‌گریبان نبودند بسیاری از مراحل یادشده به‌آسانی گشوده می‌شد.
نقد اثر
این اثر همچنین مورد نقد برخی از کارشناشان قرار گرفت؛ غلامرضا جلالی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی یکی از ناقدان این اثر، مراجعه نکردن به منابع فارسی، اروپایی، اردو و اشاره نکردن یا معرفی حداقلی متکلمانی از سایر حوزه‌های جهان اسلام همانند ماوراءالنهر، سمرقند، مرو و غیره و همچنین نداشتن و مشخص نبودن حدود و ثغور این کتاب را از اشکالات این کتاب دانست. وی همچنین نبود مطالعه میدانی و بررسی نکردن وضعیت موجود، انجام نشدن کار تحلیلی در این کتاب و نداشتن اندیشه و رویکرد تمدنی را از دیگر ایرادات این کتاب برشمرد.
حجت‌الاسلام و المسلمین مصطفی فقیه اسفندیاری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی نیز دومین نقد کننده این اثر معتقد است، معجم‌نویسی کار بسیار دشواری است اما اینکه رویکرد مؤلف یا مؤلفان چه باشد محل اختلاف است. ملاک متکلم بودن چیست و اینکه ملاک‌های گفته‌شده ما را قانع نمی‌کند. از نظر ایشان ملاک‌های مؤلفان برای انتخاب متکلمان مخدوش است.
