مفسر مصلح: نگاهي به روش تفسيري شهيد مطهري

پدید آورنده: اباذر حبيبيان

 ويراستار: احسان مقصودي

مشخصات نشر: تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، ‎۱۳۹۰

مشخصات ظاهری: ‎ ‎۱۴۷ ص

شماره دیویی:  ح گ / 634ک 171 / 297

معرفی کتاب:

     در جهان اسلام و در عصر حاضر، چه در میان اهل تسنن و چه در میان شیعه، مصلحان زیادی ظهور و بروز کرده اند که معمولا از سیدجمال­الدین اسدآبادی به عنوان سر سلسله آن ها یاد می­شود و بزرگ­ترین و موفق­ترین آن ها نیز کسی جز امام خمینی(رحمه الله علیه) نمی­باشد.

     برخی از مصلحان دچار تجددگرایی های افراطی و علوم­زدگی شدند و برخی نیز گرایش شدید به وهابی­گری پیدا کردند. در این میان مصلحانی که پایه های فکری قوی­تری داشته­اند و اسلام را به عنوان یک نظام فکری هماهنگ و به صورت یک مکتب تلقی کرده و یک سلسله مبانی و اصول ثابت داشته­اند توانسته­اند از انحراف مصون بمانند که بی شک یکی از این مصلحان، استاد شهید مرتضی مطهری است.

     شهید مطهری را باید از مصادیق برجسته مفاخر علمی و مذهبی جهان اسلام در قرن اخیر دانست. استفاده از محضر بزرگان حوزه در علوم مختلف، حضور در دانشگاه و عرصه های سیاسی _ اجتماعی، ارائه مقالات و تالیف کتب در موضوعات گوناگون دینی و اجتماعی و ... از ایشان یک اندیشمند توانا و یک مصلح بزرگ در اذهان به یادگار گذاشته است. او به دنبال ارائه تصویری شفاف، زیبا، عقلانی و کاربردی از اسلام بود، لذا آنچه می­گفت و می­نوشت همواره درخور نیاز زمانه­ اش و به خاطر عشقی بود که به اسلام عزیز داشت. حرکت و نوع فعالیت شهید مطهری را باید به عنوان یک مصلح اجتماعی در ادامه نهضت بیدارسازی امت اسلامی در یک و نیم قرن  اخیر دانست و شعار «بازگشت به قرآن کریم» که در این نهضت بر سر زبان ها افتاد، در افکار و رفتار و گفتار و آثار ایشان نیز عینیت کامل یافته است. تاکید و تکیه ایشان به منابع اصیل اسلامی (خصوصا قرآن کریم) باعث شد تا در مباحث گوناگونی که مطرح می­کرد بدون این که داعیه­اش را داشته باشد در وادی تفسیر قرآن کریم گام نهد و به خصوص تفاسیر موضوعی متعددی را ارائه دهد، و علاوه بر آن جلسات عمومی تفسیر قرآن کریم که در نوار ضبط و از روی آن پیاده شده و تاکنون حدود دوازده جلد از آن به چاپ رسیده با توجه به دغدغه­ای که نسبت به مسائل اجتماعی، اخلاقی و تربیتی داشته، در نوع خود بسیار جذاب و پربار است.

     مطهری نیز هم­چون دیگر مصلحان و آنان که قدم در راه هدایت اجتماع می­گذارند در پیچ و خم های خطرناکی قرار گرفت; اما اطلاعات جامع و درست و درک منطقی و همه جانبه او از دین اسلام و خصوصا تکیه او بر منابع اصیل دینی به خصوص قرآن کریم، موجب شد تا از انحراف مصون بماند. نظری به مجاهدات فکری شهید مطهری و جریان های عقیدتی به خصوص در دهه 40 و 50 در این­جا خالی از لطف نیست. شهید مطهری در دهه سی(یعنی قبل از شروع مبارزات انقلاب اسلامی) با نگارش مقدمه و پاورقی بر کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» قهرمان مبارزه با مادی­گری و کمونیسم حزب توده به شمار می­رود. در دهه چهل حضور شهید مطهری در دانشگاه و محافل علمی نظیر انجمن اسلامی پزشکان، حسینیه ارشاد و ... جدی­تر می­شود، مبارزات سیاسی پس از 15 خرداد شکل جدی­تری به خود می­گیرد و ایشان با نگارش کتاب هایی هم­چون «مساله حجاب» و «نظام حقوق زن در اسلام» و ایراد سخنرانی هایی درباره «تحریفات در حادثه کربلا» و توجه ویژه به مسائل روز و پرداختن به آن ها به شکلی مستدل و منطقی به عنوان یک روحانی اصلاح طلب روشن فکر و امروزی شاخته می­شود. او در عین حال، علیه شخص شاه سخنرانی و بازداشت هم شد و در زمان اوج رابطه دوستی میان شاه و رژیم صهیونیستی (در سال 1348) با سخنرانی مهیج خود درباره فلسطین به جمع­آوری اعانه برای مردم مظلوم فلسطین پرداخت.

     با شروع دهه 50 یعنی زمانی که تجددگرایی های افراطی، افکار التقاطی و اندیشه های مارکسیستی در  اثر پیدایش سازمان مجاهدین خلق در میان انقلابیون مسلمان مشاهده شد، شهید مطهری بر تلاش های فکری و ایدئولوژیک خود در این زمینه می­افزاید، با مجاهدین خلق مخالفت می­ورزد و از شریعتی انتقاد می­کند و مسجدالجواد را به جای حسینیه ارشادی که خودش پایه­گذار آن بود برای سخنرانی ها و فعالیت فرهنگی­اش برمی­گزیند. لذا موضع­گیری ها و تهمت هایی علیه او انجام می­گیرد و دیگر آن محبوبیت گذشته را در میان محافل دانشگاهی ندارد و در این دوره بیشتر به عنوان حفاظ سنت ها شناخته می­شود; اما او در این دوره نیز دست از فعالیت های خود نکشید و بسیاری از آثار فکری و نیز قرآنی­اش (از جمله جلسات شناخت قرآن کریم) در این دوره شکل گرفت.

     مطهری مفسر نبود یا لااقل داعیه­اش را نداشت، لکن گستردگی مباحث قرآنی در آثارش و برداشت های دقیق و اصولی و در عین حال جدید و کاربردی از قرآن کریم بی شک او را در دایره مفسران مصلح عصر حاضر قرار می­دهد. ضمن آنکه همانطور که قبلا نیز اشاره شد جلسات تفسیر هم داشت و بسیاری از سوره های قرآن کریم را تفسیر نمود. مطهری به دنبال حل مشکلات و پاسخگویی به سوالات عصر خود بود:

     «این بنده از حدود بیست سال پیش که قلم به دست گرفته، مقاله یا کتاب نوشته­ام تنها چیزی که در همه نوشته هایم آن را هدف قرار داده­ام، حل مشکلات و پاسخگویی به سوالاتی است که در زمینه مسائل اسلامی در عصر ما مطرح است.»

     علاوه بر آن شهید مطهری به مسائل ضروری نیز عنایت داشت و از این که تالیفات مولفان در راستای نیازهای جامعه نبود تاسف می­خورد و به دنبال ارائه راه حل بود. در برابر فتنه انگیزی های معاندان درباره مسائل اسلامی هوشیار بود و به سرعت به پاسخگویی و دفع حملات فکری می­پرداخت:

     «در سال 1345 تب تعویض قوانین مدنی در مورد حقوق خانواده در سطح مجلات خصوصا مجلات زنانه سخت بالا گرفت و نظر به این که بسیاری از پیشنهادهایی که می­شد، بر ضد نصوص مسلم قرآن کریم بود، طبعا ناراحتی هایی در میان مسلمانان ایران به وجود می­آورد ... این بنده نامه ای به آن مجله (زن روز) نوشت و آمادگی خود را برای دفاع از قوانین مدنی تا  آن حد که با فقه اسلام منطبق است اعلام کرد.»

     مطهری درباره تفاسیر التقاطی از قرآن کریم نیز عکس العمل نشان داد و توطئه دشمنان را خنثی کرد:

     «مطالعه نوشته های به اصطلاح تفسیری که در یکی دوسال اخیر منتشر شده و می­شود، تردیدی باقی نمی­گذارد که توطئه عظیمی در کار است...»

     از طرفی استاد مطهری، یک معلم بود و یک مربی. ضعف های اخلاقی را در جامعه و افراد آن می­جست و به مسائل تربیتی بسیار اهمیت می­داد، در این میان به بحث فطرت بسیار توجه داشت و از آن به «ام­المعارف» یاد می­کرد. شهید مطهری توانست گام های بلندی در راستای تبیین و ارائه مکتب تربیتی قرآن کریم بردارد، هرچند که آثار استاد در این عرصه پراکنده اند و هنوز به صورت نظام­مند جمع­آوری نشده است.

     از مجموع آنچه بیان شد می­توان چنین استنباط کرد که شهید مطهری یک مصلح اجتماعی است و طبیعی است که آنچه بیان می­کند و عرضه می­دارد بیش از همه حول مسائل اجتماع و نیازهای آن از جمله مسائل اخلاقی و تربیتی باشد و تفسیری هم که از لابه­لای این آثار جمع­آوری و بررسی شود، هم از لحاظ حجم و هم از لحاظ موضوع و شاخصه­های رویکرد تفسیری به شخصیت و نوع فعالیت استاد نزدیک­تر و شبیه­تر باشد.

     در این کتاب (هرچند به جمال) به بررسی روش تفسیری شهید مطهری در آثارش می­پردازیم. روش شهید مطهری در تفسیر قرآن کریم می­تواند الگویی باشد برای مبلغان دینی، و مفسران و معلمان قرآن کریم و عموم مربیان; و تحقیق در این باره گامی در جهت ترویج تدبر و فهم صحیح قرآن کریم در جامعه خواهد بود، ان­شاالله تعالی. (برداشت از مقدمه کتاب ص. 5 و 6 و 7 و 8 و 9)